Τῇ ΙΕ΄ τοῦ αὐτοῦ Μηνός (Απριλίου), Μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Λεωνίδου, ἐπισκόπου Ἀθηνῶν.
Σκότος συνέσχε τὰς Ἀθήνας ἀθρόον,
δύναντος αὐταῖς ἡλίου Λεωνίδου.
Πέμπτῃ Λεωνίδας κάτθανε δεκάτῃ τε καταξανθείς.
Ο Άγιος Λεωνίδης έζησε το πρώτο μισό του τρίτου αιώνος, και ήταν επίσκοπος των Αθηνών. Κατά τους διωγμούς του Δεκίου (250), ομολόγησε την «καλήν ομολογίαν Ιησού Χριστού», κρεμάστηκε και καταξίσθηκε όλο το δέρμα του! Στη κοίτη του Ιλισοῦ ποταμού ιδρύθηκε αργότερα μεγαλοπρεπής ναός προς τιμήν του αγαπητού Επισκόπου των Αθηνών.
Στους Συναξαριστές αναφέρεται ότι ο Άγιος Λεωνίδης, Επίσκοπος Αθηνών, κοιμήθηκε με ειρήνη το έτος 250 μ.Χ. Σε κάποιους από τους Κώδικες αναφέρεται ως Μάρτυς, γεγονός όμως που δεν αποδεικνύεται.
Τα ίχνη – θεμέλια της περίφημης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Ιλισσού, επ’ ονόματι του Αγίου Λεονίδου, βρίσκονται σήμερα επί της οδού Αρδηττού, ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου του Ολυμπείου. Βρίσκονται ανάμεσα στις αθλητικές εγκαταστάσεις του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου και του ανοικτού κολυμβητηρίου του Δήμου Αθηναίων.
ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Πρόκειται για μια παλαιοχριστιανική τρικλιτη βασιλική μεγάλων διαστάσεων του 5ου αιώνος μ.Χ. με εγκάρσιο τοίχος και υπόγειο προσκυνηματικό χώρο.
Η βασιλική του Ιλισσού ήταν πιθανότατα αφιερωμένη στον μάρτυρα Λεωνίδη, καθότι επί της εξωτερικής πλευράς του βορείου τοίχου της ευρίσκετο το αποκαλούμενο ¨Μαρτύριο του Λεωνίδη¨, δηλαδή ένα υπόγειο προσκύνημα, όπου είχαν αποτεθεί τα Λείψανά του Αγίου. Όσον αφορά όμως την ιστορικότητα του προσώπου του Αγίου οι γνώμες διίστανται, καθότι η Αγία Εκκλησία μας τιμά ξεχωριστά και σε διαδοχικές ημέρες τον επίσκοπο Αθηνών Άγιο Λεωνίδη και τον συμμαρτυρήσαντα με επτά διακόνισσες Άγιο Λεωνίδη, στην Τροιζηνία της Πελοπονήσσου. Παρά ταύτα θεωρείται ιδιαίτερα πιθανό τα δύο αυτά πρόσωπα να ταυτίζονται και να πρόκειται για τον επίσκοπο Αθηνών Λεωνίδη του 3ου αιώνος μ.Χ., ο οποίος να μαρτύρησε τη Μεγάλη Εβδομάδα του 250 μ.Χ. στην Τροιζήνα.
Επί Μεγάλου Κωνσταντίνου (272 – 337 μ.Χ.), μεταφέρθηκαν από την Πελοπόννησο στην Αθήνα εν πλήρη τιμή και πομπή τα Άγια Λείψανα του μάρτυρος Λεωνίδη και των συν αυτώ 7 διακονισσών γυναικών. Τοποθετήθηκαν σε μια υπόγεια νεκρική κρύπτη – προσκύνημα, που κατασκευάστηκε για αυτό τον λόγο, επί μιας νησίδας του ποταμού Ιλισσού και έκτοτε αποκαλείτο “Μαρτύριο”. Σύμφωνα με μια θεωρία η θέση του “Μαρτυρίου” επιλέχθηκε για να να θυμίζει το Λέχαιο το δυτικό λιμάνι της Κορίνθου, τον παραθαλάσσιο τόπο, που ανευρέθηκαν θαυματουργικώς τα ιερά λείψανα του Αγίου.
Το προσκύνημα προσείλκυε πλήθος πιστών με αποτέλεσμα το α΄ μισό του 5ο αιώνα μ.Χ. να αναγερθεί μεγαλοπρεπής τρίκλιτη βασιλική δίπλα στο «Μαρτύριο», πιθανόν τη ενεργή συμμετοχή της Αθηναίας αυτοκράτειρας, Αγίας Ευδοκίας. Πρόκειται μάλιστα για τον μοναδικό παλαιοχριστιανικό ναό της Αθήνας, που δεν προήλθε από από μετατροπή αρχαίου ειδωλολατρικού ιερού.
Η εσωτερική διακόσμηση του ναού πρέπει να ήταν αντιστοίχως λαμπρή των διαστάσεων του, γεγονός που μαρτυρείται από τα ανευρεθέντα επιδαπέδια ψηφιδωτά και μαρμάρινα μέλη του ναού. Η παλαιότερη διασωθείσα γραπτή αναφορά για τον Άγιο Λεωνίδη, είναι τα εγκώμια που προέρχονται από την εμβληματική μορφή της Βυζαντινής Αθήνας, τον Άγιο Μιχαήλ Χωνιάτη. Πιθανότατα μάλιστα, τα εγκώμια αυτά να εξεφωνήθησαν από τον Άγιο Μιχαήλ κατά την πανήγυρη του Αγίου Λεωνίδη στον εορτάζοντα αυτό ναό του Ιλισσού. Είναι περίεργο το πώς, από την εποχή εκείνη η βασιλική αυτή έφερε σημάδια εγκαταλείψεως.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός είχε σχεδόν ερειπωθεί από άγνωστη αιτία. Τα όποια υπολείματά του ενσωματώθηκαν στα οχυρωματικά τείχη των Αθηνών, που κατασκευάστηκαν το 1778 μ.Χ. κατόπιν εντολής του βάναυσου Τούρκου διοικητής Χατζή – Αλή, με τη χρήση spolia.
Τα λείψανα της βασιλικής του Ιλισσού ήρθαν στο φως εκ νέου μόλις το 1893 μ.Χ., κατά τις ανασκαφές που πραγματοποίηση ο κλασσικός αρχαιολόγος Ανδρέας Σκιάς στην κοίτη του Ιλισσού για τον προσδιορισμό της αρχαίας Καλλιρόης. Την συστηματική μελέτη και ανασκαφή του μνημείου ανέλαβε λίγα χρόνια αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνος μ.Χ. (1916-1917 μ.Χ.) ο Γεώργιος Σωτηρίου,ένας από τους πρωτεργάτες της χριστιανικής αρχαιολογίας.
Ασματική Ακολουθία εις τιμήν και μνήμην του Αγίου Λεονίδου, Επισκόπου Αθηνών.7z
