Κατά τη διάρκεια της διακονίας του Χρυσοστόμου στο αξίωμα του μεγάλου Πρωτοσυγκέλλου ξέσπασε η Αντιοχική κρίση, ως συνέπεια της προσπάθειας της Ρωσίας να αλλοιώσει τον εθνολογικό χαρακτήρα των πρεσβυγενών Πατριαρχείων εις βάρος της ελληνικής παρουσίας και υπεροχής.
Το 1899, με αφορμή την εκλογή νέου πατριάρχη Αντιοχείας, η ρωσική διπλωματία κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για την εκλογή αραβόφωνου πατριάρχη, γεγονός που επετεύχθη με την ανάδειξη του μητροπολίτη Λαοδικείας Μελετίου Ντουμάνι (1837 – 1906) στον θρόνο της Αντιόχειας.1
Τους σκοπούς της εξάπλωσης και διείσδυσης της ρωσικής επιρροής στον ορθόδοξο κόσμο της Ανατολής εξυπηρετούσε από το 1882 η «Αυτοκρατορική Ορθόδοξη Παλαιστίνεια εταιρεία», η οποία είχε ως στόχο την υλική και οικονομική στήριξη των Πατριαρχείων Ιεροσολύμων και Αντιοχείας, την ενίσχυση των Ρώσων προσκυνητών στους αγίους Τόπους και την εν γένει βοήθεια προς τους Άραβες Ορθοδόξους, με στόχο τη μείωση της ελληνικής κυριαρχίας στις ορθόδοξες εκκλησίες της καθ’ ημάς Ανατολής. Επιπλέον, σημαντική θα πρέπει να θεωρηθεί εκ μέρους της Παλαιστίνειας εταιρείας η εκπαιδευτική, αρχαιολογική και ανασκαφική δραστηριότητα στις χώρες της Εγγύς Ανατολής.
Ταυτόχρονα, μέσω της σλαβικής προπαγάνδας, επιχειρήθηκε ο έλεγχος και η μεταβολή των συσχετισμών στη Χερσόνησο του Άθω. Στα τέλη του 19ου αιώνα η Ρωσία υποστήριξε και ενθάρρυνε τη μαζική κάθοδο Ρώσων μοναχών με προφανή στόχο την αλλοίωση του ελληνικού χαρακτήρα του Αγίου Όρους.2
Η άνοδος του Κωνσταντίνου Ε’ στον πατριαρχικό θρόνο συμπίπτει χρονικά με την έξαρση του πανσλαβισμού στις χώρες της Βαλκανικής και της Μέσης Ανατολής. Διαβλέποντας ο γηραιός Πατριάρχης τον ρωσικό κίνδυνο ενάντια στην πνευματική και ιστορική συνέχεια της Αθωνικής Πολιτείας ανέθεσε στον Μέγα Προτοσύγκελλο του Οικουμενικού Θρόνο τη σύνταξη υπομνήματος προς τον Τσάρο της Ρωσίας Νικόλαο Β’. Πράγματι, ο Χρυσόστομος συνέγραψε πολυσέλιδο υπόμνημα, το οποίο θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα επίσημα έγγραφα του Οικουμενικού Πατριαρχείου για τα ζητήματα του Αγίου Όρους την εποχή εκείνη.
Στο ιστορικό αυτό κείμενο το Φανάρι επέκρινε τις αθέμιτες ενέργειες των προξενικών και διπλωματικών Ρώσων πρακτόρων και συγκεκριμένα της Παλαιστίνειας Εταιρείας, η οποία συντόνιζε την αθρόα αποστολή Ρώσων μοναχών στο Άγιον Όρος, την αγορά κτημάτων, κελιών και σκήτεων, καθώς και την ανάπτυξη εμπορικών δραστηριοτήτων στο Περιβόλι της Παναγίας. Διερωτάτο με νόημα ο Πατριάρχης: «τί άρα επιζητούντες οι πολλοί ούτοι Ρώσοι μοναχοί την γενέθλιον καταλείπουσι γην και πώς ου στέργουσιν επιτελείν την ασκητικήν μόνωσιν και τα της ψυχικής σωτηρίας έργα εν τη ιδία εαυτών ευσεβεστάτη και πλουσία χώρα, τη ευρυτάτων Μονών, υπερμεγίστων Εκκλησιών και παντοίων άλλων ευαγών ιδρυμάτων θεία χάριτι ευμοιρούση;»3
Παρά το γεγονός ότι το πατριαρχείο Αντιοχείας πέρασε δύο χρόνια αργότερα στους αραβόφωνους, το εν λόγω υπόμνημα προς τον Τσάρο φαίνεται πως κινητοποίησε τις ορθόδοξες εκκλησίες της ανατολής και συνετέλεσε στη ματαίωση των σχεδίων του αυτοκρατορικού επιτρόπου στην Ιερά Σύνοδο της Ρωσικής Εκκλησίας και αρχηγού της Παλαιστίνειας Πανσλαβιστικής Εταιρείας Κωνσταντίνου Πετρόβιτς Ποπεδονόστσεφ, ο οποίος επιδίωκε αφ’ ενός μεν την εθνολογική αλλοίωση του Αγίου Όρους, αφ’ ετέρου δε τον εκσλαβισμό των Πατριαρχείων Αντιοχείας και Ιεροσολύμων.4
Υποσημειώσεις.
1. Το Ασντιοχικόν Ζήτημα, βλ. ΕΑ ΙΘ (1899) 433 – 435
2. Για περισσότερα βλ. Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης, Η πολιτική της Ρωσίας στη Χριστιανική Ανατολή τον 19ο και 20ο αιώνα: Η Ρωσική ατμοπλοϊκή και εμπορική εταιρεία (1856 – 1920) και η Αυτοκρατορική ορθόδοξος Παλαιστήνεια Εταιρεία (1882 – 2008), εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α. Ε., Θεσσαλονίκη 2011.
3. Πατριάρχης Κων/πόλεως Κωνσταντίνος, «Διαμαρτυρία του Οικουμενικού Πατριάρχου προς τον Τσάρον Νικόλαον τον Β’», Ελληνισμός 6 (1903) 690- 700.
4. Λοβέρδος, ό. π., σ’. 46 – Πρβλ. Πολίτης, ό. π. σ’. 20.
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
