Η καρδιά είναι κέντρο υπερφυσικό˙ γιατί η υπερφυσική χάρι του Θεού, την οποία δεχθήκαμε με το άγιο βάπτισμα, βρίσκεται στην καρδιά σαν σε καθέδρα και θρόνο˙ αυτό το μαρτυρούν πρώτα οι Γραφές γιατί ο Κύριος λέει˙ «Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας» (Λουκ. 17, 21). Και ο Παύλος λέει˙ «Ο Θεός έστειλε στις καρδιές σας το Πνεύμα του Υιού του, το οποίο κράζει, Αββά, Πατέρα» (Γαλ. 4, 6). Και αλλού˙ «Η αγάπη του Θεού είναι χυμένη στις καρδιές μας» (Ρωμ. 5, 5). Και αλλού˙ «Να σας δώση κατά τον πλούτο της δόξας του, να ενισχυθήτε με δύναμι μέσω του Πνεύματός του στον εσωτερικό σας άνθρωπο, να κατοικήση ο Χριστός μέσω της πίστης στις καρδιές σας» (Εφεσ’. 3, 16). Μαζί με τις Γραφές μαρτυρούν και οι θείο Πατέρες ο μέγας Μακάριος λέει˙ «Η καρδιά ηγεμονεύει σε όλο τον οργανισμό, και αν η χάρις επικρατήση στα μέρη της καρδιάς, βασιλεύει σε όλους τους λογισμούς και τα μέλη˙ γιατί εκεί είναι ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής» (Λόγ. ιε’ σελ. 203). Ο άγιος Ισαάκ λέει˙ «Να, ο ουρανός μέσα σου, αν είσαι καθαρός και μέσα στον εαυτό σου θα δης τους αγγέλους με το φως τους και τον Δεσπότη τους μαζί τους» (Λόγ. μδ’, σελ. 260)˙ και αλλού ο ίδιος λέει˙ «Αγωνίσου να εισέλθης στο ταμείο το εντός σου και θα δης το ουράνιο ταμείο˙ γιατί αυτό και εκείνο είναι ένα» (Λόγ. λ’). Και ο θείος Διάδοχος λέει˙ «Εγώ από τις θείες Γραφές και από αυτόν τον νου της αισθήσεως έχω καταλάβει ότι πριν από το άγιο βάπτισμα η χάρις προτρέπει την ψυχή προς τα καλά από έξω, ενώ ο σατανάς φωλιάζει στα βάθη της. Από την ώρα όμως που αναγεννιόμαστε, ο δαίμονας βγαίνει έξω και μέσα εισέρχεται η χάρι» (κεφ. ος’). Ο μέγας Γρηγόριος Θεσσαλονίκης ερμηνεύοντας τα λόγια του μεγάλου Μακαρίου λέει˙ «Εκεί λοιπόν πρέπει να εξετάσουμε, αν δηλαδή η χάρις κατέγραψε τους νόμους του Πνεύματος»˙ εκεί˙ πού; Στο ηγεμονικό όργανο˙ στον θρόνο της χάριτος, που είναι ο νους, και όλοι οι λογισμοί της ψυχής δηλαδή στην καρδιά.1 Αυτό ομολογούν και όλοι οι υπόλοιποι θείοι Πατέρες και κυρίως οι ονομαζόμενοι Νηπτικοί.
Η καρδιά είναι κέντρο παραφυσικό
Η καρδιά είναι ακόμη και κέντρο παραφυσικό˙ διότι όλα τα παρά φύσι πάθη και όλοι οι βλάσφημοι και υπερήφανοι και αισχροί και πονηροί λογισμοί και όλες οι κακές επιθυμίες, οι κλίσεις, οι ορέξεις, οι προσκολλήσεις στα πάθη και οι συγκαταθέσεις, τα οποία φθάσαμε να έχουμε προς τα πράγματα του κόσμου, γεννιούνται από την καρδιά και στην καρδιά βρίσκονται˙ και όπως η στάκτη σκεπάζει τον σπινθήρα της φωτιάς, έτσι και αυτά σκέπασαν και σκεπάζουν την θεία χάρι, την οποία λάβαμε από το άγιο βάπτισμα, όπως λέει ο θείος Κάλλιστος εκεί είναι και οι ρίζες και οι αρχές όλων των παρά φύσι αμαρτιών, τις οποίες διαπράξαμε μετά το θείο βάπτισμα, μέσω πονηρών λογισμών και έργων και τώρα πράττουμε και θα πράξουμε˙ εκεί είναι και ο σατανάς, αν και όχι στο βάθος της καρδιάς, (γιατί εκεί βρίσκεται η χάρις, όπως προείπε παραπάνω ο άγιος Διάδοχος), αλλά στην επιφάνεια της καρδιάς και γενικά γύρω από την καρδιά, όπως λέει πάλι ο Διάδοχος και συσκοτίζει τον νου με την υγρότητα του σώματος και δια μέσου της επιθυμίας και της ηδονής της σάρκας και προσβάλλει μέσω του ονομαζομένου ενδιάθετου λόγου, που μιλά εκ φύσεως στην καρδιά, όλους τους εμπαθείς και ανάρμοστους λογισμούς.
Και αυτό όμοια το μαρτυρούν και οι Γραφές γιατί ο ίδιος ο Πλάστης της καρδιάς έτσι μας δίδαξε, λέγοντας˙ «Από την καρδιά βγαίνουν σκέψεις πονηρές, φόνοι, μοιχείες, κλοπές, ψευδομαρτυρίες, βλασφημίες. Αυτά είναι που μολύνουν (δηλαδή κάνουν ακάθαρτο τον άνθρωπο» (Ματθ. 15, 19). Και πάλι: «Όταν το ακάθαρτο πνεύμα βγη από τον άνθρωπο, περνά από άνυδρους τόπους (δηλαδή ξερούς από θεία επιρροή, σύμφωνα με τον θεολόγο Γρηγόριο) ζητώντας ανάπαυσι, αλλά δεν την βρίσκει˙ τότε λέει˙ ας γυρίσω στο σπίτι μου, από το οποίο έφυγα˙ και όταν έλθη, το βρίσκει αδειανό και σκουπισμένο και στολισμένο˙ τότε πηγαίνει και παίρνει μαζί του άλλα επτά πνεύματα, (δηλαδή περισσότερα εφόδια σύμφωνα με τον ίδιο Θεολόγο), πονηρότερα από αυτόν και μπαίνουν να κατοικήσουν εκεί και τότε τελευταία του ανθρώπου εκείνου γίνονται χειρότερα από τα πρώτα» (Ματθ. 12, 43). Ακούς; εισέρχονται, λέει˙ πού; Δηλαδή στην καρδιά και στον εσωτερικό άνθρωπο. Και μαζί με τις Γραφές το μαρτυρεί και η παράδοσι των Πατέρων˙ και ο θεολόγος Γρηγόριος στο λόγο του στο βάπτισμα και στις ηρωελεγείες στην νόσο λέει˙ «Ήλθες πάλι σε εμένα δολοπλόκε, όπως διανοήθηκες. Και νέμεσαι εντός το βάθος της καρδιάς μου». Και ο μέγας Βασίλειος λέει˙ «Πρώτα λοιπόν εκείνο που μακαρίζεται είναι η καθαρή σκέψις, επειδή ρίζα των σωματικών πράξεων είναι η σκέψι της καρδιάς. Γιατί η μοιχεία πρώτα κατακαίει την ψυχή του φιληδόνου και έτσι αποτελειώνει την καταστροφή με το σώμα. Γι’ αυτό και ο Κύριος λέγει ότι «από το εσωτερικό του ανθρώπου προέρχονται εκείνα που τον μολύνουν» (Ματθ. 15, 11) (Ερμ. στον α’ ψαλμ.). Αλλά και ο θείος Χρυσόστομος και όλοι οι υπόλοιποι Πατέρες που ερμηνεύουν την περικοπή αυτή του Ευαγγελίου το ίδιο ομολογούν, για να μην τους αναφέρουμε εδώ έναν προς έναν.2
Με ποιόν τρόπο ο νους επιστρέφει στην καρδιά.
Η επιστροφή αυτή είναι απλανής.
Γνωρίζοντας λοιπόν αυτά από πριν, σου λέγω τώρα ότι πρέπει να προφυλάσσης τον νου, δηλαδή την ενέργεια του νου και την καρδιά σου. Σου είναι γνωστό ότι κάθε ουσιώδης ενέργεια έχει φυσική σχέσι με αυτή την ενεργούσα ουσία και δύναμι˙ και προς εκείνη επιστρέφει φυσικά και ενώνεται και αναπαύεται. Γι’ αυτό και εσύ, επειδή ελευθέρωσες την ενέργεια του νου σου, της οποίας ο εγκέφαλος είναι όργανο, όπως προείπαμε, από όλα τα εξωτερικά πράγματα του κόσμου μέσω της φυλακής των αισθητηρίων και της φαντασίας σου, για τα οποία μιλήσαμε ήδη, τώρα είναι επόμενο να επιστρέψης αυτή και στη δική σου ουσία και δύναμι˙ δηλαδή πρέπει να γυρίσης το νου σου στην καρδιά σου, η οποία είναι όργανο της ουσίας και της δυνάμεως του νου, όπως λέχθηκε πριν και να βλέπης νοερά όλον τον εσωτερικό άνθρωπο. Η επιστροφή λοιπόν αυτή του νου, συνηθίζει να γίνεται στους αρχαρίους, όπως διδάσκουν οι Νηπτικοί θείοι Πατέρες, με την κλίσι του κεφαλιού και το ακούμπημα του σαγονιού πάνω στο στήθος. Αυτή η επιστροφή ονομάζεται από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, σε όλα αναφέρει για τις τρεις κινήσεις της ψυχής, κυκλική και απλανής κίνησις του νου3˙ γιατί όπως η περιφέρει του κύκλου επιστρέφει στον εαυτό της και ενώνεται˙ έτσι και με την παρόμοια κυκλική κίνησι και ο νους επιστρέφει στον εαυτό του και γίνεται ένα.4 Γι’ αυτό και ο πιο έξοχος από τους θεολόγους, ο Διονύσιος είπε: «Η κυκλική κίνησι της ψυχής είναι η είσοδος από τα έξω σε αυτήν και των νοερών της δυνάμεων η μοναδική περιέλιξι, όπως ακριβώς σε κάποιο κύκλο, δωρίζει σ’ αυτή το απλανές (Κεφ. δ’ περί θείων ονομ.0. Και ο μέγας Βασίλειος λέει: «Ο νους που δεν διασκορπίζεται στα εξωτερικά ούτε διαχέεται εξ αιτίας των αισθητηρίων στον κόσμο, επιστρέφει στον εαυτό του και μέσω του εαυτού του ανυψώνεται προς την έννοια του Θεού» (Επιστ. Α’).
Ο νους, όταν βρίσκεται μέσα στην καρδιά, πρέπει να προσεύχεται.
Εκεί στην καρδιά ευρισκόμενος ο νους σου, ας μην στέκεται μόνο να κοιτά και να μην κάνη τίποτα άλλο˙ αλλά βρίσκοντας το λογιστικό, δηλαδή τον ενδιάθετο λόγο της καρδιάς, μέσω του οποίου διαλογιζόμαστε και συνθέτουμε πονήματα και κρίνουμε τους εαυτούς μας και ανακρίνουμε και διαβάζουμε ολόκληρα βιβλία μυστικώς, χωρίς να μιλά το στόμα˙ αφού λοιπόν ο νους σου βρη αυτόν τον ενδιάθετο λόγο, ας μη τον αφήση να λέη τίποτε άλλο, παρά μόνο αυτή την σύντομη και μονολόγιστη ευχή˙ δηλαδή το «Κύριε, Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με». Αλλά δεν φθάνει μόνο αυτό˙ χρειάζεται ακόμα να κινήσης και την θεληματική δύναμι της ψυχής σου, δηλαδή να λες αυτή την ευχή με όλη σου τη θέλησι και την δύναμι και την αγάπη. Το λέω πιο καθαρά: Ο ενδιάθετος λόγος ας λέη μόνο την παραπάνω ευχή και ο νους ας προσέχη τόσο μέσω της νοεράς του θεωρίας, όσο και μέσω της νοεράς του ακοής, μόνο στα λόγια της ευχής και περισσότερο στα εννοούμενα μέσω αυτών των λόγων, μένοντας άμορφος και ασχημάτιστος, χωρίς να φαντάζεται ή να νοή κάτι άλλο αισθητό ή νοητό, εσωτερικό ή εξωτερικό, ακόμη και αν είναι αγαθό. Και αυτό γιατί ο Θεός είναι έξω από όλα τα όντα, νοητά και αισθητά, και υπεράνω όλων αυτών γι’ αυτό και ο νους που επιζητεί να ενωθή με τον Θεό με την προσευχή, πρέπει να βρίσκεται έξω από όλα τα όντα, αισθητά και νοητά, και υπεράνω όλων αυτών, για να επιτύχη την θεία ένωσι. Γι’ αυτό και ο θείος Νείλος είπε: «Μη σχηματίσης το θείο στον εαυτό σου προσευχόμενος, ούτε να επιτρέψης να τυπωθή στον νου σου κάποια μορφή, αλλά να πλησιάζης και να πορεύεσαι άυλα στον άυλο» (Κεφ. ξζ’). Και όλη η θέλησί σου ας προσκολλάται μέσω της αγάπης σε αυτά τα λόγια της ευχής ώστε ο νους, ο ενδιάθετος λόγος και η θέλησί σου, αυτά τα τρία μέρη της ψυχής να είναι ένα και το ένα τρία, διότι μέσω αυτού του τρόπου ο άνθρωπος, ο οποίος είναι εικόνα της Αγίας Τριάδος, συνδέεται και ενώνεται με το πρωτότυπο, όπως είπε και εκείνος ο μέγας εργάτης και δάσκαλος της νοεράς προσευχής και της νήψεως, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς ο Θεσσαλονίκης «Όταν το ενιαίο του νου γίνη τριπλό μένοντας ενιαίο, τότε συνδέεται με τη θεαρχική τριαδική μονάδα, αποκλείοντας την είσοδο σε κάθε πλάνη και καθίσταται υπεράνω της σάρκας και του κόσμου και του κοσμοκράτορα» (κεφ. β’ περί προσευχής).
Υποσημειώσεις.
1. Και ο ιερός Αυγουστίνος λέει προς τον Θεό τα εξής: «Αργά σε αγάπησα κάλλος πρεσβύτατο και νεώτατο μαζί. Αργά σε αγάπησα και εσύ ήσουν εσωτερικά και εγώ έξω και σε ζητούσα και σε αυτά τα δημιουργημένα από σένα είδη σε συναντούσα ο ανίδεος» (ευχή ερωτική λα’).
2. Και με έξοχο τρόπο αυτό το βεβαιώνει ο μέγας Μακάριος στο κεφ. α’ περί φυλακής της καρδιάς, λέγοντας: «Να εισέλθης εσύ μέσω της επιτήρησης των λογισμών σου προς τον αιχμάλωτο και δούλο της αμαρτίας νου σου και να δης αυτόν, που βρίσκεται πιο κάτω από τον νου, βαθύτερα από τους λογισμούς σου, τον έρποντα και φωλιασμένο όφι, που σε φόνευσε μέσω των πιο καίριων μελών της ψυχής σου˙ γιατί η καρδιά είναι άβυσσος ακατάληπτη και αν τον φονεύσης, τότε να καυχιέσαι στον Θεό για την καθαρότητά σου. Διαφορετικά, να ταπεινωθής σαν ανεπαρκής και αμαρτωλός και υπέρ των κρυφίων σου ας δέεσαι στον Θεό».
3. Σημειώνουμε εδώ αυτή την είδησι ως αξιόλογη: Ότι δηλαδή μόνο αυτή η κυκλική κίνησι του νου είναι απλανής. Γιατί σε αυτή δεν μπορεί να εισέλθη και να προχωρήση η πλάνη του διαβόλου. Στις άλλες όμως δύο κινήσεις του, στην ευθεία και την ελικοειδή, εισβάλλει και προχωρά η πλάνη και η απάτη του εχθρού, καθώς μαρτυρεί εκείνος ο υψηλόφρων και ακριβής σχετικά με αυτά νομοθέτης, ο θείος Γρηγόριος ο Παλαμάς, σε μια από τις επιστολές προς τον Βαρλαάμ. Και η ευθεία κίνησι του νου κατά τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, είναι όταν ο νους από τα εξωτερικά αισθητά, σαν από κάποιες εικόνες, αναβαίνει στην απλή και νοητή τους θεωρία˙ και ελικοειδής κίνησι του νου είναι, όταν ο νους φωτίζεται από τις θείες γνώσεις, όχι όλως διόλου νοερά και αμετάβατα, αλλά με σειρά λογικών σκέψεων και μεταβατικά και κατά κάποιον τρόπο μέσω της σύμμεικτης κίνησις και της κυκλικής μαζί και της ευθείας (περί θείων ονομάτων Κεφ. δ’). Γι’ αυτό όσοι επιθυμούν να μη πλανώνται, ας ασχολούνται περισσότερο με την κυκλική κίνησι του νου, η οποία γίνεται μέσω της επιστροφής του νου στην καρδιά και μέσω της νοεράς προσευχής στην καρδιά˙ γιατί αυτή, όσο κοπιαστική και επίπονη είναι, άλλο τόσο είναι καρποφόρα˙ και αυτό γιατί είναι απλανής και γιατί είναι η κυριώτερη και υψηλότερη ενέργεια του νου και γιατί ενώνει τον νου με τον υπεράνω όλων Θεό. Και για να μιλήσω με συντομία, αυτή η κυκλική κίνησι του νου περισσότερο καθαρίζει, φωτίζει και τελειοποιεί τον νου, από όσο τον καθαρίζουν, τον φωτίζουν και τον τελειοποιούν όλες οι άλγεβρες, οι φυσικές, οι μεταφυσικές και οι υπόλοιπες επιστήμες της εξωτερικής φιλοσοφίας. Γιατί αυτή καθιστά τον άνθρωπο πνευματικό και θεόπτη, ενώ εκείνες τον καθιστούν μόνο φυσικό». «Ο φυσικός άνθρωπος δεν δέχεται όσα προέρχονται από το Πνεύμα του Θεού, γιατί γι’ αυτόν είναι μωρία», όπως λέει ο Παύλος (Α’ Κορ. 2, 14).
Αλλά σημειώνουμε και το εξής, ότι ο άνθρωπος δεν αξιώνεται αυτής της καθαρότητας και του φωτισμού και της τελειότητας αν ασχολήται για λίγο μόνο καιρό με αυτή την κυκλική κίνησι και επιστροφή του νου˙ όχι˙ αλλά μόνο αν επιμείνη πολύ καιρό σε αυτή την νοερή εργασία, τη γεννητική των απορρήτων, όπως λέει ο Γρηγόριος Θεσσαλονίκης στο β’ κεφ. περί προσευχής, ταπεινωμένος και ησυχάζοντας και αποκόπτοντας όλα τα αίτια που τον εμποδίζουν και του προξενούν ταραχή. Αλλά και τότε πρέπει να αφήνη κάποιος τα πάντα στον Θεό. Και αν ο Θεός θεωρή συμφέρον το να τον αξιώση με αυτές τις χάρες καλώς διαφορετικά, αυτός πρέπει να κάνη μόνο το δικό του έργο, το οποίο είναι η επιστροφή του νου στην καρδιά και η φυλακή και η προσευχή˙ και σχετικά με τα θεία χαρίσματα να αδιαφορή, για να μην δελεασθή από τον πόθο των χαρισμάτων και δεχθή την πλάνη αντί της αληθείας. Και επάνω από όλα πρέπει να τηρή και σε αυτή την νοερή εργασία το «μέτρον άριστον» χωρίς να αποκλίνη σε υπερβολές και ελλείψεις.
4. Αλλά και αυτό το εξωτερικό σχήμα του σώματος αυτών που προσεύχονται μέσω αυτής της προσευχής περισσότερο φιλόπονα, κατά κάποιο τρόπο γίνεται κυκλοειδές και εν μέρει μοιάζει με κύκλο˙ και αυτό το μαρτυρεί ο προφήτης Ηλίας, που καθώς φαίνεται, κύρτωνε το σώμα μπροστά και έκανε το σώμα του σαν κρίκο κατά την διάρκεια της προσευχής.
Από το βιβλίο: Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εκδότης: Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, Αγίου Ορους. Μάιος 2013. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Βενέδικτος (Αγιορείτης).
Η/Υ επιμέλεια: Σοφίας Μερκούρη.
