Α’. Ο πρώτος καρπός που γεννιέται από αυτή την εργασία είναι ο εξής όταν ο νους λόγω της πολυκαιρίας συνηθίση να μένη στην καρδιά, λείπει από τα ωραία πράγματα του κόσμου, κατά τον άγιο Διάδοχο και μισεί και αποφεύγει τις αισθητές ηδονές των αισθητηρίων˙ γιατί λέει˙ «Αυτός που παραμένει διαρκώς στην καρδιά του, αποδημεί από όλα τα ωραία του βίου˙ γιατί περιφερόμενος με το πνεύμα, δεν μπορεί να γνωρίση τις επιθυμίες της σάρκας» (κεφ. νζ’). Όμοια λείπει και από την πλάνη της φαντασίας και μένει μακρυά από τις προσβολές των πονηρών και αισχρών λογισμών που ενεργοποιούνται μέσω της φαντασίας γιατί κατεβάζοντας ήσυχα την ενέργειά του, γυμνή και λεπτή κάτω στον ενδιάθετο λόγο της καρδιάς, εκδύεται κάθε παχύ είδωλο και εικόνα της φαντασίας, λόγω της στενότητας του τόπου της καρδιάς, όπως και ο όφις εκδύεται το δέρμα του όταν περάση από στενό σημείο. Και ακόμη, όταν ο νους συνηθίση να μένη στην καρδιά, όχι μόνο αγαπά να κλείνη τη θύρα του κελλιού του και να ησυχάζη˙ όχι μόνο να κλείνη τη θύρα του στόματός του και να σιωπά˙ αλλά, μέσω της επιστασίας του κλείνει και την εσωτερική θύρα του ενδιάθετου λόγου και δεν αφήνει τα πονηρά πνεύματα και τους δαίμονες να λένε δια μέσου αυτού εκείνα τα κακά και τους πονηρούς λογισμούς που θέλουν˙ και δια μέσου των οποίων ο άνθρωπος γίνεται ακάθαρτος ενώπιον του Θεού, που εξετάζει την καρδιά και τα νεφρά. Γι’ αυτό και ο Ιωάννης της Κλίμακος είπε˙ «Κλείνε τη θύρα του κελλιού στο σώμα, τη θύρα της γλώσσας στο λόγο και την εσωτερική πύλη στα πνεύματα» (Λόγ. κζ’ προς ησυχ.).
Β’. Ο δεύτερος καρπός αυτής είναι, ότι βρισκόμενος ο νους στην καρδιά και βλέποντας εκεί νοερά δια μέσου του θεωρητικού ματιού, την αισχρή και άσχημη μορφή, την οποία έχει διαμορφώσει και το σιχαμερό προσωπείο, το οποίο ντύθηκε από τα άτοπα θεάματα που είδε και τα αισχρά ακούσματα που άκουσε και γενικά από την κάτω περιφορά των αισθήσεων και του κόσμου, όπως λέει ο Γρηγόριος Θεσσαλονίκης (Λόγ. εις Ξένην), αποκτά ταπείνωσι, πένθος και δάκρυα˙ και πώς να μην ταπεινωθή ο δύστυχος, βλέποντας όλον τον τόπο της καρδιάς του σκοτεινό και ζοφερό από κάποιο πυκνό σκοτάδι, που προξενήθηκε από τις αμαρτίες που έπραξε, με λόγια, με έργα και με λογισμό; Γιατί έτσι λέει ο όσιος Μάρκος «Αυτός που περιέχεται στους λογισμούς, πώς μπορεί να δη την αμαρτία που υφίσταται μέσα του και καλύπτεται από αυτά; Και η οποία είναι σκοτάδι και ομίχλη της ψυχής, που έκανε την αρχή από τις πονηρές έννοιες και πράξεις; (Κεφ. σκδ’ περί των οιομένων εξ έργων δικαιούσθαι). Πώς να μην πενθήση και να μη λυπηθή ο ταλαίπωρος βλέποντας το λογιστικό του μέρος γεμάτο από τόσους υπερήφανους, παράλογους, βλάσφημους και δαιμονιώδεις λογισμούς; Πώς να μην κλάψη ο ελεεινός, βλέποντας το επιθυμητικό του αιχμάλωτο σε τόσους αισχρούς λογισμούς και σε τόσες ανάρμοστες επιθυμίες; Και το θυμικό του σε τόσους πονηρούς λογισμούς και σε τόσες άτακτες ορμές κατά του πλησίον; Και με μία λέξι, πώς να μην αισθάνεται συντριβή και να μην χύνη ματωμένα δάκρυα; Ή πώς να μην αναφωνήση προς τον Ιησού αξιοθρήνητα για να τον ελεήση και να τον γιατρέψη; Επειδή βλέπει την καρδιά του δεμένη από τόσα αναρίθμητα πάθη και σκληρή από λίθινη αναισθησία και πληγωμένη από τόσες πληγές; Και επειδή βλέπει όλο τον εσωτερικό άνθρωπο, όχι ναό του Θεού και της χάριτος, αλλά σπήλαιο ληστών και εργαστήρι της αμαρτίας και των δαιμόνων; Έτσι δια μέσου αυτής της ταπείνωσης και του πένθους και των δακρύων, ο Θεός τον σπλαγχνίζεται και τον ανακουφίζει από τα πάθη και τον ελευθερώνει από τις προσβολές των λογισμών και των δαιμόνων.
Γ’. Τρίτος καρπός είναι η επιστροφή αυτή του νου στην καρδιά, και η επιμονή στην καρδιά του, και η νοερά θεωρία, και η προφύλαξι, και η προσοχή˙ και η προσοχή τότε σε αυτή την προσευχή, αυτή λέω γίνεται σαν καθαρό κάτοπτρο κατά τον άγιο Κάλλιστο, μέσα στο οποίο ο νους βλέπει τις κακές κλίσεις της καρδιάς του˙ τις πονηρές κινήσεις των λογισμών του˙ τις επιβουλές και κλοπές, και τις ενέδρες των ακαθάρτων πνευμάτων˙ και απλά εκεί βλέπει καθαρά όλα του τα σφάλματα ακόμη και τα πιο μικρά˙ και έτσι επικαλείται για βοήθειά του τον Ιησού και ζητά συγχώρησι, μετανοεί, λυπάται, ικετεύει, γονατίζει, προσθέτει πένθος πάνω στο πένθος, ταπείνωσι πάνω στην ταπείνωσι και πράττει όσα μπορεί για να διορθωθή και να μην αμαρτάνη. Γι’ αυτό γι’ αυτή την παρόμοια προσευχή ο Ιωάννης της Κλίμακος είπε˙ «Η προσευχή σου θα σου εμφανίση την κατάστασι του εαυτού σου˙ γιατί οι θεολόγοι την παρέδωσαν σαν εσωτερικό καθρέπτη του μοναχού (Λόγ. κη’).
Δ’. Τέταρτος καρπός είναι η καθαρότητα της φύσεως και η υπερφυσική ενέργεια της θείας χάριτος του αγίου Πνεύματος που δίνεται εξ αιτίας της καθαρότητας, γιατί, όπως οι θείοι Πατέρες εφεύραν φυσικά όργανα, τρόπους και μεθόδους, όπως τη νηστεία, την αγρυπνία, τη χαμαικοιτία, τις γονυκλισίες, τα προσκυνήματα, την εγκράτεια και τα υπόλοιπα βάσανα και τις κακοπάθειες του σώματος, για να καθαρίσουν την ανθρώπινη φύσι από τα πάθη, τα οποία εισχώρησαν σε αυτή παρά φύσι˙ με τον ίδιο τρόπο οι ίδιοι Πατέρες επενόησαν και αυτή τη φυσική μέθοδο της επιστροφής του νου στην καρδιά, για να καθαρίζουν ευκολώτερα και συντομώτερα και τον νου και την καρδιά˙ τα οποία, όχι μόνο είναι τα κυριώτερα μέρη του ανθρώπου και τα πιο λεπτά και αυτά που τρέπονται ευκολώτερα στο κακό˙ αλλά επί πλέον αυτά υποκινούν στην αμαρτία και όλα τα άλλα μέρη του σώματος, τα πιο χοντρά και δύσκολα στο να τραπούν στο κακό˙ (επειδή, σύμφωνα με τους φυσικούς και τους μηχανικούς, σε κάθε σώμα φυσικό ή μηχανικό, πρώτα κινούνται τα λεπτότερα μέρη και έπειτα μέσω των λεπτοτέρων κινούνται και τα χονδρότερα μέρη)˙ και έτσι μέσω αυτών να καθαρίσουν την ανθρώπινη φύσι από τα πάθη και με αυτή την καθαρότητα να την κάνουν κατάλληλη να δεχθή και την υπερφυσική χάρι και ενέργεια του Θεού. Αυτή η μέθοδος καθαρίζει τη φύσι συντομώτερα˙ γιατί έχει σαν εργασία καθ’ αυτή και ύλη, και αντικείμενο, με το οποίο καταγίνεται, την πρώτη και γενική και πιο περιεκτική από όλες τις υπόλοιπες εντολή, να αγαπήση δηλαδή ο άνθρωπος τον Θεό με όλη την ψυχή του, με όλη την καρδιά του, με όλη τη δύναμί του και με όλη την διάνοιά του, για την οποία εντολή μάλιστα, αλλά και για τις υπόλοιπες, του δίνεται η υπερφυσική χάρις του Θεού.1
Ε’. Πέμπτος καρπός αυτής είναι, ότι όταν ο νους συνηθίση να εισέρχεται στην καρδιά, να συνομιλή με τον ενδιάθετο λόγο και να βρίσκη τη θέλησί του και να θεωρή ο ίδιος τον εαυτό του και όλες τις δυνάμεις του, δεν μένει χωρίς χαρά και ευφροσύνη˙ αλλά όπως όταν λείπη κάποιος και όταν μπη στο σπίτι του χαίρεται και ευφραίνεται, γιατί αξιώθηκε να δη την γυναίκα του και τα παιδιά του, έτσι συμβαίνει και με τον νου, όταν εισέλθη στην καρδιά, καθώς λέγει ο θείος Νικηφόρος ο μοναχός «Όπως ακριβώς ένας άνδρας που αποδήμησε από το σπίτι του, όταν επιστρέψη, δεν ξέρει πώς να εκδηλώση τη χαρά του, που αξιώθηκε να ανταμώση τη γυναίκα του και τα παιδιά του, έτσι και ο νους όταν ενωθή με την ψυχή, γεμίζει από ανέκφραστη ηδονή και ευφροσύνη» (Φιλοκ. Σελ. 876). Το ίδιο λέει και ο Ιωσήφ ο Βρυέννιος στο υπόμνημά του περί νου στον β’ τόμο, που το έχει αντλήσει από τον Νικηφόρο˙ γιατί αυτός ήταν πριν από τον Βρυέννιο. Και για να αφήσω όλα τα άλλα αγαθά και τα υπερφυσικά χαρίσματα, τα οποία αξιώνεται ο άνθρωπος από αυτή τη νοερά επιστροφή του νου και από την καρδιακή προσευχή, (για τα οποία σε παραπέμπω στα προαναφερόμενα κεφάλαια των Ξανθόπουλων, για να τα αναγνώσης διεξοδικώτερα), περιορίζω τα πολλά λόγια και έρχομαι στον προκείμενο σκοπό για τον οποίο τα είπα, και λέγω μόνο, ότι μέσω αυτής της νοεράς προσευχής μπορείς, φίλτατε, να προφυλάξης τον νου και την καρδιά σου, αν όχι τελείως καθαρά και χωρίς πάθη, γιατί αυτό είναι δύσκολο να το κατορθώσης στον κόσμο (για να μην πω και στην ερημιά και ησυχία, λόγω της αμέλειας και της πονηριάς της δικής μας γενιάς, όπως είπε ο θείος Ιωάννης της Κλίμακος) ωστόσο μπορείς να τα προφυλάξης αυτά έστω και με λίγα πάθη και όσο είναι δυνατόν πιο καθαρά. Γιατί τέτοια εντολή έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο, να προφυλάσση την καρδιά του από τα πάθη και τους πονηρούς λογισμούς, λέγοντας «Πρόσεξε τον εαυτό σου ώστε να μην υπάρξη στην καρδιά σου μύχιος λογισμός και ανόμημα» (Δευτερ. 15, 9)˙ και για του οποίου ρητού την ερμηνεία η βασιλική γραφίδα (δηλαδή ο Μέγας Βασίλειος) έγραψε ολόκληρο λόγο˙ γιατί και ο Σολομών παραγγέλλει: «Πρόσεχε ακόμα πιο πολύ τις μύχιες σκέψεις της καρδιάς σου˙ γιατί από αυτήν καθορίζεται η ζωή» (Παρ. 4, 23).
Γιατί ο Σολομών παραγγέλλει να προφυλάσσουμε την καρδιά.
Αλλά για ποιό λόγο ο Σολομών παραγγέλλει με τόσο μεγάλη έντασι λέγοντας «Πάση φυλακή περί την καρδιά σου»˙ διότι η καρδιά, όπως είπαμε, όντας το κέντρο όλων των αισθήσεων (οι δε αισθήσεις διαχωριζόμενες προς τα έξω είναι πέντε διαφορετικές αλλά μέσα στην καρδιά, και οι πέντε μαζί είναι μία, κατά τον άγιο Διάδοχο (κεφ. κδ’), όπως ακριβώς και οι γραμμές στον κύκλο, όταν βλέπωνται έξω από το κέντρο είναι πολλές, ενώ στο κέντρο όλες είναι μία) και λόγω των δυνάμεων της ψυχής και του σώματος, είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να καθαρισθή η καρδιά, αν δεν καθαρισθούν όλες οι άλλες αισθήσεις και δυνάμεις της ψυχής. Γιατί, αν μία μόνο αίσθησι ή μία μόνο δύναμι της ψυχής μολυνθή, αμέσως η μόλυνσι κατευθύνεται και τρέχει στην καρδιά, με τον τρόπο που κατευθύνεται κάθε γραμμή από την περιφέρεια του κύκλου προς το κέντρο, που είναι στο μέσον˙ και όταν η καρδιά μολυνθή, αμέσως μεταδίδει και διαμοιράζει τη μόλυνσι και σε όλες τις υπόλοιπες αισθήσεις και δυνάμεις, με τον τρόπο που και το κέντρο διαμοιράζει το είναι στις από αυτό προαγόμενες γραμμές, καθώς σοφά τα εκθέτει αυτά ο μέγας Γρηγόριος Παλαμάς ο Θεσσαλονίκης στο περί προσευχής γ’ κεφ. λέγοντας: «Η ενέργεια του νου που βρίσκεται στους λογισμούς, σε αυτούς που επιδίδονται στην προσευχή και μάλιστα την μονολόγιστη, ηρεμεί και καθαρίζεται εύκολα˙ η δύναμι όμως που τη γεννά (η οποία ονομάζεται και καρδιά), δεν μπορεί να καθαρισθή, αν δεν καθαρισθούν και όλες οι άλλες δυνάμεις της ψυχής, γιατί η ψυχή είναι ένα πολυδύναμο πράγμα. Μολύνεται λοιπόν ολόκληρη όταν προκληθή κακία από οποιαδήποτε δύναμί της, και δια του ενιαίου της ψυχής κοινωνούν όλες της μιας».
Αλλά και ο άγιος Ισαάκ συμφωνώντας διδάσκει ότι ο νους εύκολα καθαρίζεται αλλά και εύκολα μολύνεται˙ ενώ η καρδιά όπως καθαρίζεται δύσκολα, έτσι και δύσκολα μολύνεται˙ «Άλλη είναι η καθαρότητα του νου και άλλη της καρδιάς γιατί ο νους είναι μία από τις αισθήσεις της ψυχής και αν κάποιος φροντίση με την ανάγνωσι των θείων Γραφών ή και μοχθήση λίγο με νηστείες και αγρυπνίες… θα καθαρισθή …. Αλλά όπως γρήγορα καθαρίζεται, έτσι και γρήγορα μολύνεται˙ ενώ η καρδιά είναι αυτή που περιέχει και συγκρατεί τις εσωτερικές αισθήσεις και αυτή είναι η ρίζα˙ και αν η ρίζα είναι αγία, είναι άγια και τα κλαδιά˙ δηλαδή αν καθαρισθή η καρδιά, είναι φανερό ότι καθαρίζονται και όλες οι αισθήσεις… και όταν καθαρισθή από τα μικρά πράγματα, δεν μολύνεται η καθαρότητά της» (Λόγ. πγ’ σελ. 471). Για όλα αυτά λοιπόν, είναι τόσο αναγκαία η προφύλαξι της καρδιάς, για να μην μολύνεται από τους κακούς λογισμούς και από τις συγκαταθέσεις της αμαρτίας, οι οποίες επρόκειτο να την προσβάλλουν είτε με τις εξωτερικές αισθήσεις, είτε με τους εσωτερικούς λογισμούς και τις δυνάμεις της ψυχής. Γιατί όπως τα κέρατα του ελαφιού και η θηριακή και το αντίδοτο για τα φίδια ή άλλα φάρμακα, αν καούν ως θυμίαμα διώχνουν τα φαρμακερά φίδια από το σπίτι εκείνου στο οποίο βρίσκονται, με τον ίδιο τρόπο διώχνουν από την καρδιά τους ρυπαρούς λογισμούς και τα πάθη, η προφύλαξις της καρδιάς και το θυμίαμα της νοεράς προσευχής αυτό το βεβαιώνει και η αγία Συγκλητική λέγοντας: «Είναι απαραίτητο να καθαρίζουμε τον οίκο μας αδιάκοπα και να κοιτάζουμε τριγύρω προσεκτικά, μήπως κάποιο από τα ψυχοφθόρα ζωΰφια πέρασε μέσα στα ταμεία της ψυχής και θυμιατίζουμε τους τόπους με το θείο θυμίαμα της προσευχής γιατί όπως ακριβώς τα ιοβόλα ερπετά, τα διώχνουν τα δριμύτερα από φάρμακα, έτσι τον ρυπαρό λογισμό τον διώχνει η ευχή μαζί με την νηστεία» (Εις τον βίον της).
Υποσημείωση.
1. Ο θείος Φιλόθεος ο Σιναΐτης στον ανέκδοτο και χειρόγραφο πρόλογο, τον οποίο κάνει στα σαράντα κεφάλαιά του στην Φιλοκαλία, αποδεικνύει ευρύτατα ότι˙ «Με την προφύλαξι της καρδιάς διαφυλάσσονται μαζί και οι θείες εντολές του Χριστού». Και αλήθεια έτσι έχει το πράγμα˙ διότι και αυτή η προφύλαξι νοερά και καρδιακή προσευχή, αν και έχη ως ύλη και αντικείμενο καθ’ αυτό την εντολή της αγάπης προς τον Θεό, στη δύναμι όμως αυτής της εντολής, συμπεριλαμβάνει και όλες τις υπόλοιπες εντολές και με την διαφύλαξι της μιας διαφυλάττει και τις άλλες γι’ αυτό ο Κύριος είπε: «Αυτός που με αγαπά, θα τηρήση τις εντολές μου». Επειδή δηλαδή η εντολή της αγάπης του Θεού, είναι η πρώτη και η καθολικώτερη και περιεκτικώτατη, είναι φανερό ότι, όποιος διαφυλάσσει αυτήν καλά, διαφυλάσσει μαζί και όλες τις άλλες εντολές που περιέχονται και ανάγονται σε αυτήν˙ γιατί στην αγάπη προς τον Θεό περιέχεται και η αγάπη προς τον πλησίον˙ εάν βέβαια, σύμφωνα με τον αγαπημένο μαθητή˙ «Όποιος αγαπά τον Θεό, αγαπά και τον αδελφό του» (Α’ Ιω. 4, 21). Και στην αγάπη προς τον πλησίον πάλι, περιέχονται και ανακεφαλαιώνονται όλες οι άλλες εντολές, οι μερικότερες, όπως λέει ο Παύλος: «Σε κανένα δεν χρωστάτε τίποτε, παρά το να αγαπάτε ο ένας τον άλλο˙ γιατί εκείνος που αγαπά τον άλλο, έχει εκπληρώσει τον νόμο˙ γιατί το μη μοιχεύσης, μη φονεύσης, μη κλέψης, μην ψευδομαρτυρήσης, μην επιθυμήσης και οποιαδήποτε άλλη εντολή, συγκεφαλαιώνονται σ’ αυτόν τον λόγο˙ στο να αγαπήσης τον πλησίον σου, όπως τον εαυτόν σου» (Ρωμ. 13,8). Και ο θεοφόρος Μάξιμος, στον κατά ερώτησι και απάντησι ασκητικό και ωφέλιμο λόγο του λέει: «Εάν και είναι πολλές οι εντολές, σε έναν λόγο ανακεφαλαιώνονται, στο να αγαπήσης Κύριον τον Θεόν σου με όλη την δύναμί σου, και τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου˙ και αυτός που αγωνίζεται να τηρήση αυτόν τον λόγο, κατορθώνει όλες μαζί τις εντολές».
Από το βιβλίο: Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εκδότης: Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, Αγίου Ορους. Μάιος 2013. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Βενέδικτος (Αγιορείτης).
Η/Υ επιμέλεια: Σοφίας Μερκούρη.
Σημείωσις του orp.gr:
Παρακαλούμε, αγαπητοί επισκέπτες του ιστοχώρου μας, να μελετούμε τις συμβουλές-παραινέσεις του Αγίου Νικοδήμου με την απαιτούμενη ΔΙΑΚΡΗΣΗ-ΠΡΟΣΟΧΗ και ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, γιατί πρόκειται για κείμενα του 19-ου αιώνος, κείμενα πολύ μακριά από τις σημερινές συνθήκες και ανάγκες. «Των φρονίμων ολίγα».
