… Στην συνέχεια, η μέριμνα του Χρυσοστόμου στράφηκε στη μαθητιώσα και σπουδάζουσα νεολαία της Σμύρνης. Ο ιεράρχης που είχε προσφέρει τόσα πολλά στην επαρχία Δράμας για την παιδεία δεν θα μπορούσε να μην αφήσει το αποτύπωμά του και στη νέα διακονία. Ασφαλώς, η πρωτεύουσα του Μικρασιατικού Ελληνισμού είχε αναπτύξει υποδομές και εκτεταμένα εκπαιδευτικά δίκτυα, που αποτελούσαν πρότυπο για τις περισσότερες πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το ενδιαφέρον και η αγάπη του μητροπολίτη για την ουσιαστική εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων βρήκε τον τρόπο για να αναπτύξει και στον τομέα αυτόν την πολύπλευρη δράση του.
Στον ενθρονιστήριο λόγο του ο άγιος είχε μιλήσει για το φλέγον αυτό ζήτημα, λέγοντας: «Ως προς την παίδευσιν των τέκνων του ορθοδόξου λαού μας οφείλομεν σοβαρώτατα να σκεφθώμεν πως θέλομεν καταπαύση το ρεύμα το πυκνούν τας φάλαγγας των ξενικών Σχολών «γινόμενοι τα πάντα τοις πάσιν ίνα πάντως τινάς σώσωμεν και αισθανόμενοι βαθύτατα την ην έχομεν υποχρέωσιν όχι μόνον της ιδρύσεως νέων Σχολών εμπορικών, σχολών Γλωσσών, βιομηχανικών και τεχνικών, αλλά και της μεγίστης και αδιακόπου φροντίδος και μερίμνης, ην πρέπει να λάβωμεν, όπως η όλη ημών παίδευσις θεμελιωθή επί όλων εκείνων των επιστημονικών δεδομένων, τα οποία η νεωτέρα Κοινονιολογία και η σημερινή Παιδαγωγική ανέγραψαν ως βάσεις της νέας παιδεύσεως και αγωγής».1
Με στόχο την αποτελεσματικότερη λειτουργία των σχολείων της επαρχίας του, ο άγιος σύστησε επιτροπή, η οποία ανέλαβε την επίβλεψη όλων των σχολικών μονάδων και την υποβολή σχετικών εκθέσεων. Σε γνωστικό και μαθησιακό επίπεδο, ο καινοτόμος ιεράρχης ζήτησε την εφαρμογή του πρωτοποριακού για την εποχή Φρεβελιανού Συστήμτος,2 ενός παιδαγωγικού συστήματος που εισήγαγε στην εκπαίδευση ριζοσπαστικές μεθόδους και πρακτικές διδασκαλίας.
Επίσης, με εγκύκλιό του στις 26 Νοεμβρίου 19103 ο μητροπολίτης καλούσε τους δασκάλους και τους καθηγητές των ελληνικών σχολείων «από της κρούσεως των κωδώνων της δοξολογίας μέχρι της απολύσεως της λειτουργίας». Στην εγκύκλιο αυτή, ο άγιος έκανε ιδιαίτερη αναφορά στη Θεία Κοινωνία, καλώντας τους νέους να προσέρχονται στο Ποτήριον της Ζωής «μετά προηγουμένην υπό του καθηγητού ή διδασκάλου προπαρασκευήν των δια το μυστήριον της Ιεράς Μεταλήψεως».
Ταυτόχρονα, με ενέργειες του Χρυσοστόμου οικοδομήθηκαν νέα σχολικά κτίρια στην πόλη και τα προάστια της Σμύρνης. Σε αυτά συγκαταλέγονται τα σχολεία που ανήγειρε ο ιεράρχης στις ενορίες του αγίου Βουκόλου, του αγίου Γεωργίου, της Ευαγγελίστριας, του αγίου Ιωάννου, του αγίου Τρύφωνος και τα σχολεία στις συνοικίες της αγίας Τριάδας, του Βουτζά, του Κουκλουτζά, του Μπουρνόβα, του Ναρλήκιοϊ και του Σεβδήκιοϊ.4
Ιδιαίτερη φροντίδα έδειξε ο Χρυσόστομος και για τα κοινοτικά εκπαιδευτήρια ιδρύματα της Σμύρνης. Από αυτά ξεχώριζαν για την προσφορά και την ιστορία τους η «Ευαγγελική Σχολή», το «Κεντρικόν» και το «Ομήρειον Παρθεναγωγείον».
Η Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης υπήρξε για διακόσια περίπου χρόνια το καύχημα της ελληνικής διανόησης και σπουδής, στον μικρασιατικό χώρο και ένα από τα σπουδαιότερα εκπαιδευτήρια της Ανατολής. Ιδρύθηκε το 1733 από Έλληνες εμπόρους και προκρίτους της Σμύρνης, αλλά σύντομα τέθηκε υπό την προστασία του Άγγλου προξένου της πόλης, ώστε να αποφεύγονται οι επεμβάσεις των οθωμανικών αρχών στα εσωτερικά της και να διατηρείται η απρόσκοπτη λειτουργία της.
Στην περίφημη Σχολή φοίτησαν μεγάλες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της Εκκλησίας, όπως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ (1745-1821), ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809).
Όταν τη δεκαετία του 1910 οι τουρκικές αρχές αμφισβήτησαν την αγγλική προστασία της Σχολής, η διοίκηση ανατέθηκε στη Δημογεροντία της Σμύρνης. Το γεγονός αυτό έδωσε την ευκαιρία στον Χρυσόστομο να προτείνει γενναίες αλλαγές στο διδακτικό προσωπικό και το πρόγραμμά της. Μεταξύ άλλων, ο ιεράρχης εισηγήθηκε τη σύσταση εμπορικού τμήματος, ώστε να πάψουν οι νέοι της Σμύρνης «καταπλημμυρούντες τα ξενικά και ιδιωτικά Σχολεία και Λύκεια»5 την καθιέρωση της Γυμναστικής ως υποχρεωτικού μαθήματος,6 καθώς και τη λειτουργία μαθητικού συσσιτίου για τους σπουδαστές της Σχολής.
Έτσι, ξεκίνησε μια νέα περίοδος για τη φημισμένη Σχολή, γεγονός που εκφράστηκε με τη σημαντική αύξηση του αριθμού των μαθητών της. Σταθμός στην ιστορία της Σχολής υπήρξε η θεμελίωση από τον ιεράρχη νέου κτιρίου, η ανέγερση του οποίου ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 1922. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους η Ευαγγελική Σχολή επρόκειτο να λειτουργήσει στο νέο της κτίριο, κάτι που δεν συνέβη, καθώς μεσολάβησε η Μικρασιατική Καταστροφή. Σήμερα, το εν λόγω κτίριο στεγάζει ένα τουρκικό δημοτικό σχολείο.
Το ίδιο ενδιαφέρον έδειξε ο άγιος και για την εκπαίδευση των ελληνίδων κορασίδων στα αντίστοιχα σχολεία της Σμύρνης, το «Κεντρικόν» και το «Ομήρειον Παρθεναγωγείον». Συμπλήρωσε το διδακτικό προσωπικό του Ομήρειου και θεμελίωσε το νέο κτίριο του Κεντρικού, το οποίο λειτούργησε τον Σεπτέμβριο του 1912.7
Ο Χρυσόστομος επισκεπτόταν τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο τα δύο αυτά σχολεία, μία κατά την αποφοίτηση και μία στις 21 Νοεμβρίου, ημέρα κατά την οποία πανηγύριζε το παρεκκλήσιο της Σχολής, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου. Για τις επισκέψεις αυτές του αγίου στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο γράφτηκαν αρκετά χρόνια αργότερα τα εξής:
«Τη μέρα όμως, που η Σχολή περίμενε τον αφέντη της, το μητροπολίτη Χρυσόστομο, τα πάντα ησυχάζανε. Ούτε χαρές, ούτε φόβοι. Θα πήγαινε ο Πατέρας! Εκείνος ήτανε ο ανώτατος Άρχοντας. Θα τους μιλούσε για θρησκεία, για πατρίδα, για πρόοδο. Είχε μια έκφραση απλή, μια πολυσύνθετη έννοια ο κάθε του λόγος. Παλμός εθνικός, θρησκευτικότητα, νουθεσία, αλήθεια. Τα Ρωμνάκια κρεμόντουσαν από τα άγια χείλη του. Κάθε επίσημη μέρα έστελνε δώρα για τα φτωχά και τα ορφανά του σχολείου.
Στις λειτουργίες που γίνονταν στο παρεκκλήσι του «Κεντρικού», έψελναν με ευλάβεια και με πνοή εθνική τον πολυχρόνιο του Ιεράρχη. Σαν τον καπνό του λιβανιού ανέβαινε η αχώ απ’ τα ζεστά εκείνα στόματα και πληρούσε το χώρο, μαζύ με τη βυζαντινή ολόγλυκη αρμονία.
Πολυχρόνιον ποιήσαι, Κύριος ο Θεός.
Τον πανιερώτατον και θεοπρόβλητον Μητροπολίτην Σμύρνης,
Υπέρτιμον και Έξαρχον Ασίας, κύριον κύριον Χρυσόστομον.
Κύριε φύλαττε αυτόν, εις πολλά έτη».8
Επίσης, μεγάλο ενδιαφέρον έδειξε ο Χρυσόστομος για την ίδρυση Πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Την οργάνωσή του ανέλαβαν οι καθηγητές στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου Κωνσταντίνος Κααραθεοδωρής και ο Σμυρναίος Γεώργιος Ιωακείμογλου. Το έργο είχε ολοκληρωθεί το καλοκαίρι του 1922 και το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης επρόκειτο να ξεκινήσει τη λειτουργία του τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, ωστόσο, η Μικρασιατική Καταστροφή που μεσολάβησε ακύρωσε τη σπουδαία αυτή πρωτοβουλία για την ακαδημαϊκή μόρφωση των Ελλήνων Μικρασιατών.9
Στα ζητήματα της εκπαίδευσης εντάσσεται και η ίδρυση εκκλησιαστικής μουσικής Σχολής. Στις 8 Απριλίου 1912 ο Χρυσόστομος πραγματοποίησε στη Σμύρνη τα εγκαίνια πρότυπης μουσικής σχολής, στην οποία παραδίδονταν μαθήματα εκκλησιαστικής και ευρωπαϊκής μουσικής. Πρόθεση του αγίου ήταν η διδασκαλία και διάσωση της πατρίου εκκλησιαστικής μουσικής σε έναν χώρο τον οποίο φιλοδοξούσε να καταστήσει «Ωδείον της καθ’ ημάς Ανατολής».10
Η πολύπλευρη προσφορά του Χρυσοστόμου σε εκκλησιαστικό και κοινωνικό επίπεδο δεν θα μπορούσε να μην συμπεριλάβει και το ενδιαφέρον του για τον αθλητισμό. Από τη διακονία του στην ιερά Μητρόπολη Δράμας, ο άγιος είχε εκδηλώσει την αγάπη του για την άθληση των νέων, δημιουργώντας ένα δίκτυο υποδομών με δεκάδες γυμναστήρια σε κάθε γωνιά της μητροπολιτικής του επαρχίας.
Η έλευση του φωτισμένου ιεράρχη στη Σμύρνη επρόκειτο να αναδείξει ακόμα περισσότερο το ενδιαφέρον του για τα αθλητικά ιδεώδη, γεγονός που έγινε σαφές από την πρώτη μέρα της άφιξής του στην πόλη. Στον ενθρονιστήριο λόγο του ο Μητροπολίτης είχε μιλήσει για τα ζητήματα της άθλησης των νέων, λέγοντας χαρακτηριστικά: «…προς τη πνευματική ταύτη ανάγκη (δέον) να βαίνη παράλληλος και η σωματική ημών εκείνη διάπλασις, ήτις θα δώση εις ηρακλείους μυώνας και βραχίονας του Σαμψών». Και πιο κάτω: «Έργον μέγα ας γνωρίζη ότι επιτελεί, όστις εμπνέει εις τα τέκνα του Γένους μας την αγάπην του ύδατος και του αναπεπταμένου αέρος και του ελευθέρου φωτός, τον έρωτα εις την ρυθμικήν κίνησιν και εις την γυμναστικήν».11
Λίγες μέρες μετά την ενθρόνισή του στη Σμύρνη, συνοδευόμενος ο Χρυσόστομος από τους εκπροσώπους του Πανιωνίου Αντώνιο Αρεάλη και Δημήτριο Δάλλα, επισκέφθηκε το γυμναστήριο του συλλόγου, όπου διαπίστωσε μεγάλες ελλείψεις στις υποδομές και το έμψυχο δυναμικό.12
Την ίδια χρονιά ο Πανιώνιος Γυμναστικός σύλλογος αντιμετώπισε ένα ακόμα πρόβλημα που δοκίμασε την περαιτέρω λειτουργία του. Ο ιστορικός αθλητικός σύλλογος, αν και είχε ιδρυθεί είκοσι χρόνια νωρίτερα, το 1890, δεν είχε μέχρι τότε αποκτήσει έναν δικό του χώρο για τις ποικίλες δραστηριότητες άθλησης που πραγματοποιούνταν στη Σμύρνη. Μετά από μία μακρά περίοδο αναζήτησης στέγης, ο Πανιώνιος είχε εκμισθώσει το 1900ένα γήπεδο από μια γαλλική εταιρεία, η οποία το 1910 έλυσε τη σύμβαση με τον σύλλογο και πούλησε την εν λόγω έκταση, αναγκάζοντας το σωματείο να αναζητήσει νέο γήπεδο.
Καθοριστική ήταν τότε η παρέμβαση του Χρυσοστόμου. Ο ιεράρχης, αναγνωρίζοντας τη συμβολή του αθλητισμού στην κοινωνία, την παιδεία και τον πολιτισμό, εισηγήθηκε στα κοινοτικά σώματα της Σμύρνης τη δωρεάν παραχώρηση στον Πανιώνιο μιας μεγάλης έκτασης εκατόν πέντε στρεμμάτων κοντά στον ορθόδοξο κοιμητήριο της πόλης, ώστε να αποκτήσει ο σύλλογος μία μόνιμη έδρα και να στεγάσει τις αθλητικές του δραστηριότητες. Αξίζει να σημειωθεί πως την έκταση αυτή διεκδικούσε μια αγγλική εταιρεία σιδηροδρόμων, η οποία πρόσφερε για την αγορά της το υπέρογκο για την εποχή ποσό των εκατό χιλιάδων χρυσών λιρών. Παρά τη δελεαστική αυτή προσφορά, ο Χρυσόστομος έπεισε τις ελληνικές αρχές να μην πωληθεί το οικόπεδο, αλλά να δωρηθεί στον γυμναστικό σύλλογο του Πανιωνίου.13
Μετά την παραχώρηση της έκτασης ξεκίνησε η κατασκευή πρότυπου σταδίου, το οποίο ολοκληρώθηκε δύο χρόνια αργότερα. Το νέο στάδιο περιελάμβανε στίβο, γήπεδο ποδοσφαίρου, γυμναστήριο, εξέδρα επτά χιλιάδων θεατών και ποικίλους βοηθητικούς χώρους. Τα εγκαίνιά του πραγματοποίησε ο Χρυσόστομος το 1912, με αφορμή την τέλεση των ΙΔ’ Πανιώνιων Αθλητικών Αγώνων στη Σμύρνη. Το Πανιώνιο Στάδιο αποδόθηκε στη νεολαία και την τοπική κοινωνία της πόλης και αποτέλεσε έκτοτε έναν χώρο – σύμβολο, στον οποίο φιλοξενήθηκαν οι μεγαλύτερες αθλητικές διοργανώσεις της Σμύρνης.
Ταυτόχρονα, ο μητροπολίτης έδειξε ενδιαφέρον και για τα άλλα σωματεία της πόλης, τον «Απόλλωνα», τον «Πέλοπα» και τον «Ερμή», για τα οποία ανήγειρε νέα γυμναστήρια και πολλαπλούς χώρους άθλησης και αναψυχής. Με εντολή δε του Χρυσοστόμου καθιερώθηκε σε όλα τα ελληνικά σχολεία της Σμύρνης υποχρεωτικό το μάθημα της Γυμναστικής.14
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η απόφαση του πρωτοπόρου ιεράρχη για την ίδρυση το 1912 σχολής κολύμβησης, στην οποία θα έπρεπε υποχρεωτικά όλοι οι μαθητές ηλικίας εννέα έως δεκαοκτώ ετών να γυμνάζονται για την απόκτηση κολυμβητικής ικανότητας. Η σχετική εγκύκλιος του αγίου κατέληγε ως εξής:
«Πεποίθαμεν ότι ουδείς διδάσκαλος ή γονεύς ή μαθητής, θέλει αμελήση να επιτελέση το καθήκον του˙ ιδίως οι γονείς οφείλουσι να γνωρίζωσιν, ότι επί των τέκνων των, εφ’ όσον είνε μαθηταί, η σχολή και το Γένος μας έχουσιν ίσα προς τα των γονέων αν μη και ανώτερα δικαιώματα, προκειμένου περί θεσμών επαγγελομένων την σωματικήν, την πνευματικήν και την ηθικήν βελτίωσιν της νέας ημών γενεάς».15
Υποσημειώσεις.
1. Αμάλθεια, αριθ. 9573/12(25). 5. 1910
2. Λοβέρδος, ό. π., σ. 142
3. Αμάλθεια, αριθ. 9743/27(10).11.1910
4. Σολομωνίδη, ό. π., σ. 99
5. Ιερός Πολύκαρπος, έτος Β’, Εν Σμύρνη τη 30 Ιουνίου 1910, αριθ. 65, σσ’. 1051-1052
6. Λοβέρδος, ό. π., σσ’. 144-145
7. Σολομωνίδη, ό. π., σσ’. 103-104
8. Όλγας Βατίδου, Ρωμνάκια και Παληά Σμύρνη, Αθήνα 1965, σσ’. 133-134
9. Σολομωνίδη, ό. π., σσ’. 105-107
10. Ιερός Πολύκαρπος, έτος Β’, Εν Σμύρνη τη 14 Απριλίου 1912, αριθμ. 54, σσ’. 879-880 & ΕΑ ΛΒ (1912) 153
11. Αμάλθεια, αριθ. 9573/12(25).5.1910
12. Λοβέρδος, ό. π., σ΄. 142
13. Σολομωνίδη, ό. π., σ. 146
14. Λοβέρδος, ό. π., σσ’. 142-143
15. Ιερός Πολύκαρπος, Έτος Β’, Εν Σμύρνη τη 30 Ιουνίου 1912, αριθμ. 65, σσ’. 1054-1056.
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Η πολυσχιδής δράση του Αγίου Χρυσοστόμου στην Σμύρνη (Α’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
