Ακούστε το επόμενο κείμενο, όπως αυτό «δημοσιεύθηκε» στο 173-ο τεύχος (Σεπτεμβρίου – Οκτωβρίου του 2018) του ηχητικού περιοδικού μας, Ορθόδοξη Πορεία.
Ο άγιος Δημήτριος (η μεγάλη εβδομάδα του Αγίου στην Βυζαντινή Θεσσαλονίκη) – Ιωάννου Φουντούλη.mp3
Η λειτουργική αυτή εκπομπή, που γίνεται από σταθμό της Θεσσαλονίκης, δεν θα ήταν δυνατόν να μη περιλάβη στην σειρά των εορτολογικών της θεμάτων και την εορτή του πολιούχου της πόλεως αυτής, του αγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του μυροβλήτου. Η μνήμη του θα εορτασθή και πάλι με την αρμόζουσα λαμπρότητα. Πλήθη πιστών θα συρρεύσουν στον περίλαμπρο ναό, που έχει κτισθή στον τόπο του μαρτυρίου και της ταφής του, και ιεροί ύμνοι θα ψαλούν και μεγαλοπρεπείς ακολουθίαι θα τελεσθούν προς δόξαν και τιμήν του καλλινίκου μάρτυρος. Ο Δημήτριος είναι ο κατ΄εξοχήν άγιος της Θεσσαλονίκης και η Θεσσαλονίκη είναι η πόλις του ˙ η πόλις του αγίου Δημητρίου. Από της εποχής του μαρτυρίου του μέχρι σήμερα η θρησκευτική, αλλά και η πολιτική ζωή της Θεσσαλονίκης είναι αρρήκτως συνδεδεμένη με τον μεγαλομάρτυρα, τον άγιό της. Αυτός είναι η χαρά της, ο θησαυρός της, ο ευεργέτης της, ο προστάτης της. Την δικαία ακριβώς αυτή καύχησι της πόλεως, που επορφυρώθη από το μαρτυρικό αίμα του Δημητρίου και σήμερα επί τη εορτή του λαμπροφορεί, εκφράζει χαρακτηριστικά το πρώτο ιδιόμελο της λιτής του α΄ήχου, ποίημα Γεωργίου του Σικελιώτου:
«Ευφραίνου εν Κυρίω, πόλις Θεσσαλονίκη,
αγάλλου και χόρευε πίστει λαμπροφορούσα,
Δημήτριον τον πανένδοξον αθλητήν
και μάρτυρα της αληθείας
εν κόλποις κατέχουσα ως θησαυρόν ˙
απόλαυε των θαυμάτων τας ιάσεις καθορώσα
και βλέπε καταράσσοντα των βαρβάρων τα θράση
και ευχαρίστως τω Σωτήρι ανάκραξον ˙
Κύριε, δόξα σοι».
Συνεπείς προς τον ιδιαίτερο σκοπό της εκπομπής, δεν θα αναφερθούμε στον βίο και στο μαρτύριο ή στα θαύματα και στα ιστορικά γεγονότα που συνέδεσαν την πόλι αυτή με τον πολιούχο της. Αυτά είναι εν πολλοίς γνωστά. Θέμα μας θα είναι οι τελετουργικές εκδηλώσεις, που συνώδευαν τον πανηγυρισμό της μνήμης του. Παρουσιάζουν δε αυτές εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί κανενός άλλου άγίου η λειτουργική τιμή, καθ΄όσον τουλάχιστον γνωρίζομε, δεν πήρε ποτέ την έκτασι που προσέλαβε η εορτή του αγίου Δημητρίου. Και σήμερα τελούνται προς τιμήν του στην πόλι μας λαμπρές, καθώς είπαμε και στην αρχή, ακολουθίες. Όλοι θα έχωμε την ευκαιρία να τις παρακολουθήσωμε: Μεγαλοπρεπής λιτανεία την παραμονή, εορταστικός εσπερινός, όρθρος και θεία λειτουργία την επομένη, με την συμμετοχή των αρχών της πόλεως, χιλιάδων λαού, πολλών αρχιερέων και ιερέων και πολυμελών χορών ιεροψαλτών. Αλλ΄αυτά, ας μη φανή υπερβολική η έκφρασις, είναι μία σκιά των όσων ετελούντο στην πόλι του μυροβλήτου κατά την βυζαντινή εποχή. Οι σημερινές ακολουθίες στηρίζονται στα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία, στα Μηνιαία. Και όπως θα τελεσθή σ΄όλους τους ναούς της Ορθοδόξου Εκκλησίας η ακολουθία του μάρτυρος, έτσι θα τελεσθή και στον ναό του, με κάποια βέβαια ιδιαιτέρα μεγαλοπρέπεια. Πριν όμως από την άλωσι της πόλεως από τους Τούρκους το 1430 και την μετατροπή του ναού του σε μουσουλμανικό τέμενος, η ακολουθία ετελείτο από ιδιαίτερα λειτουργικά βιβλία, που ευτυχώς μας έχουν περισωθή σε χειρόγραφα. Επίσης από εγκωμιαστικούς λόγους που εξεφωνούντο κατά την μνήμη του και από άλλες πηγές, έχομε αρκετές μαρτυρίες, τόσες που μπορούμε χωρίς υπερβολή να ειπούμε, ότι γνωρίζομε σήμερα λεπτομερώς την τάξι και το περιεχόμενο των ακολουθιών αυτών.
Ο Συμεών Θεσσαλονίκης επιγραμματικά με λίγες λέξεις μας δίδει το κλειδί της κατανοήσεως όλου του εορτολογικού κύκλου που περιέβαλλε την εορτή του μάρτυρος. Χαρακτηριστικά λέγει, ότι η μνήμη του εωρτάζετο στον ναό του «κατά τον τύπον της αγίας και μεγάλης Κυριακής της του Χριστού και Θεού ημών αναστάσεως». Οι προς τιμήν του μάρτυρος δηλαδή ακολουθίες είχαν πασχάλιο χαρακτήρα, είχαν διαμορφωθή κατά το πρότυπο των εορτών και των ακολουθιών του Πάσχα. Στον παραλληλισμό αυτόν του αγίου Δημητρίου προς τον Χριστό συνετέλεσε, εκτός από την παναρχαία ιδέα ότι οι μάρτυρες δια του πάθους των εμιμούντο το πάθος του Χριστού, και αυτός ο τρόπος του μαρτυρικού θανάτου του Δημητρίου. Ως γνωστόν εθανατώθη δια λογχισμού. Δια της «λογχονύκτου» του πλευράς εμιμήθη τον λογχισμό του Χριστού. «Ανεζωγράφησε» το σωτήριον πάθος. Εδέχθη «της σωτηρίου πλευράς την χάριν», κατά τους υμνογράφους. Επί πλέον, κατά τις συναξαριστικές αφηγήσεις, το σώμα του Δημητρίου παρέμενε άφθαρτο στον τάφο, όπως άφθαρτο διετηρήθη μετά τον θάνατο και το σώμα του Κυρίου. Η σαρξ και των δύο «ουκ οίδε διαφθοράν» 1 .
Του Πάσχα προηγείτο νηστεία. Και της εορτής του μεγαλομάρτυρος προηγείτο νηστεία, που ήρχιζε από την 1η του μηνός Οκτωβρίου. Παρετείνετο δε ο εορτασμός επί οκτώ ημέρας μετά την μνήμη του, όπως και το Πάσχα συνωδεύετο από την διακαινήσιμο εβδομάδα. Έτσι όλος ο Οκτώβριος μήνας αφιερούτο στον μάρτυρα. Από την Τρίτη Κυριακή πρό της 26ης Οκτωβρίου ήρχιζαν να ψάλλωνται τα προεόρτια. Την Κυριακή αυτή εψάλλετο προεόρτιος κανών προσόμοιος του κανόνος της εορτής των Βαΐων, προς το «Ώφθησαν αι πηγαί της αβύσσου» του δ΄ήχου, ποίημα του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεών:
«Ώφθησαν ως πηγαί της πλευράς σου,
Χριστέ, οι ρύακες
και ανεμορφώθη η κτίσις
εκπλυθείσα σου τω αίματι ˙
ο δε κλεινός Δημήτριος,
ταύτην εκμιμησάμενος,
λογχευόμενος πάντας ηγίασεν
άδοντας
επινίκιον ύμνον σοι, Κύριε».
Ήδη από το πρώτο τροπάριο τίθεται το θέμα του κανόνος ˙ ο παραλληλισμός του πάθους του Κυρίου προς τον μαρτυρικό θάνατο του μάρτυρος. Και συνεχίζει ο κανών με την ιδία ακροστιχίδα («Ωσαννά Χριστός ευλογημένος Θεός») και με τις ίδιες πολλές φορές λέξεις με τον κανόνα της Κυριακής των Βαΐων.
Ο ίδιος ποιητής, ο Συμεών Θεσσαλονίκης, συνέθεσε σειρά τριωδίων προσομοίων των αντιστοίχων τριωδίων της Μεγάλης Εβδομάδος. Έτσι την 19η του Οκτωβρίου εψάλλετο το προσόμοιον προς το τριώδιον της Μεγάλης Δευτέρας του β΄ήχου «Τω την άβατον», με ακροστιχίδα «Τη Δευτέρα»:
«Τω την άθεον
εγειρομένην θάλασσαν
θείω αυτού εν αίματι
εξαφανίσαντι
και οδεύσαι κατ΄αυτής
τον στεφανηφόρον
ισχύσαντι Δημήτριον
Κυρίω άσωμεν,
ενδόξως γαρ δεδόξασται».
Την 20η το διώδιον, προσόμοιον του διωδίου της Μεγάλης Τρίτης «Τω δόγματι τω τυραννικώ», του β΄και αυτού ήχου με την ιδία ακροστιχίδα «Τρίτη τε»:
«Τω δόγματι τω τυραννικώ
Δημήτριος ο μέγας μη υπείξας,
εν τη φρουρά καθειρχθείς
τον Χριστόν ανυμνών εκραύγαζεν ˙
Ευλογείτε τα έργα
Κυρίου τον Κύριον».
Την 21η εψάλλετο το τριώδιον του β΄ήχου «Της πίστεως εν πέτρα εστηριγμένος», προσόμοιον του τριωδίου της Μεγάλης Τετάρτης με την ακροστιχίδα «Τετράδι ψαλώ»:
«Της πίστεως εν πέτρα εστηριγμένος
διήνοιξας το στόμα σου κατά πλάνης
και ηύφρανας τοις άθλοις σου τον Χριστόν σου
κράζων, Δημήτριε ˙ Συ ει Θεός ημών
και ουκ έστι δίκαιος πλην σου, Κύριε».
Την 22α του Οκτωβρίου εψάλλετο κανών του πλ. β΄ήχου, προσόμοιος του κανόνος της Μεγάλης Πέμπτης, με την ίδια ακροστιχίδα με εκείνον «Τη μακρά Πέμπτη μακρόν ύμνον εξάδω»:
«Τμηθείση ράβδω
σχίζεται υγρά,
κύματα πλάνης δε ξηραίνεται σταυρώ ˙
ο αυτός Θεός και τότε εν Μωσή
ποιών και Δημητρίω ξένα ˙
ωδή ουν εξ αμφοτέρων νυν πλέκεται ˙
Ενδόξως δεδόξασται
Χριστός ο Θεός ημών».
Το τριώδιο της Μεγάλης Παρασκευής «Προς σε ορθρίζω» αποτελεί το αυτόμελο του τριωδίου που εψάλλετο την 24η Οκτωβρίου ˙ και αυτό ήταν του ιδίου ήχου, του πλ. β΄, και είχε την ιδία ακροστοιχίδα «Προσάββατόν τε»:
«Προς σε προσφεύγω
τον δια τον κτίστην
εαυτόν τοις ανόμοις
θελήσαντα εκδούναι
και μέχρι σφαγής
ευθαρσώς εναθλήσαντα,
μάρτυς Χριστού,
και ιάσεις παρέχοντα, Δημήτριε».
Τέλος την σειρά των προεορτίων έκλειε ο κανών προς το «Κύματι θαλάσσης» του πλ. β΄ήχου, που εψάλλετο την παραμονή της εορτής. Είχε την ιδία ακροστιχίδα προς τον κανόνα του Μεγάλου Σαββάτου ˙ «Και σήμερον δε Σάββατον μέλπω μέγα»:
«Κύματι θαλάσσης
ο πάλαι βυθίσας
Θεός τον τύραννον
σοι ισχύν δέδωκε
κατά τυράννου αθλούντι ˙
αλλ΄ημείς ως μέγαν μάρτυρα
τω Κυρίω άδοντες
υμνούμεν σε, Δημήτριε».
Με τα τριώδια αυτά και με τους προεορτίους κανόνας, συνεπλέκοντο και τροπάρια, έργα του ιδίου υμνογράφου, προσόμοια των τροπαρίων των αντιστοίχων ημερών της Μεγάλης Εβδομάδος, προς τα στιχηρά των αίνων της Κυριακής των Βαΐων, προς το κάθισμα «Τον τάφον σου Σωτήρ», προς τα κοντάκια και τους οίκους της Μεγάλης Εβδομάδος «Ο Ιακώβ ωδύρετο», «Τον δι΄ημάς σταυρωθέντα», «Την άβυσσον ο κλείσας» και προς το εξαποστειλάριον «Τον νυμφώνα σου βλέπω».
Έτσι ο παραλληλισμός των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδος προς την προεόρτιο εβδομάδα ήταν πλήρης. Την παραμονή εγίνετο λαμπρά λιτανεία εις ανάμνησιν του «χριστομιμήτου πάθους» και του ελκυσμού εις αυτό του μάρτυρος. Λεπτομερή περιγραφή της μας δίδει και πάλιν ο Συμεών Θεσσαλονίκης στο Τυπικό του. Στον ναό του αγίου, όπου κατέληγε η λιτανεία, ετελείτο ένα είδος απομιμήσεως των ακολουθιών του Μεγάλου Σαββάτου. Κατά την παννυχίδα εψάλλετο παρά τον τάφον του μάρτυρος ο άμωμος, ο 118ος δηλαδή ψαλμός, με εφύμνια παρόμοια προς τα εγκώμια του επιταφίου θρήνου:
«Μακαρίζομέν σε, αθλοφόρε Χριστού,
και τιμώμεν την αγίαν εικόνα σου,
ως αντίτυπον της θείας σου μορφής».
Και «Μακαρίζομέν σε, αθλητά του Χριστού,
και τιμώμεν την αγίαν σου λάρνακα,
ως πηγάζουσαν τα μύρα τοις πιστοίς».
Κατά τους αίνους εψάλλοντο τροπάρια προσόμοια προς το «Πάσχα ιερόν», «Δεύτε από θέας γυναίκες», «Αι μυροφόροι γυναίκες» και «Πάσχα το τερπνόν», τα γνωστά στιχηρά των αίνων του Πάσχα:
«Έαρ νοητόν ημίν σήμερον ανατέταλκεν…»
«Δεύρο από θέας των άνω ελθέ, Δημήτριε…»
«Οι εν πυρφόρω καμίνου λύπης βαθείας…»
και «Χαίροις, αθλητά ˙ Χαίρε, οπλίτα, χαίρε…».
Τέλος αντί του «Χριστός ανέστη» εψάλλετο κατά την μικρά λιτανεία που εγίνετο εντός του ναού προ της θείας λειτουργίας, κατά μίμησιν της ακολουθίας της αναστάσεως («ως και επί της αναστάσεως»), σε ήχο πλ. α’ το τροπάριο:
«Χριστού την δόξαν μαρτυρεί
πηγάζων εκ πλευράς τα μύρα
ο μάρτυς Δημήτριος ˙
αυτόν μεγαλύνομεν».
Η σήμερον εν χρήσει ακολουθία του αγίου δεν περισώζει αναμνήσεις από την παλαιά πασχάλιο λαμπρότητά της. Οι ακολουθίες εκείνες ήσαν καθαρώς τοπικές – γεννήματα της Θεσσαλονίκης – και ειδικά συντεθειμένες μόνο για την πόλι αυτή και ιδιαιτέρως για τον ναό του μεγαλομάρτυρος. Οι εν χρήσει είναι μάλλον οικουμενικές, που ταιριάζουν σε κάθε τόπο. Έχομε όμως και σ΄αυτές αρκετούς ύμνους που εγράφησαν στην Θεσσαλονίκη και αναφέρονται στον ναό του αγίου, στον τάφο, στα μύρα και στην υπέρμαχο προστασία του πολιούχου κατά τους κινδύνους και τις συμφορές της πόλεως.
Ένα από τα τροπάρια αυτά, ποίημα του ποιητού Ανατολίου, το δοξαστικό των αποστίχων του εσπερινού του πλ. δ΄ήχου θα κατακλείση την εκπομπή μας. Είναι από τα ωραιότερα τροπάρια της ακολουθίας. Η θειοτάτη και άμωμος ψυχή του μάρτυρος κατοικεί στην ουρανία Ιερουσαλήμ. Το σώμα του στον «περίλυτο» ναό της Θεσσαλονίκης, από όπου φρουρεί από κάθε προσβολή των εναντίων την πόλι του, που επαξίως τον μεγαλύνει:
«Έχει μεν η θειοτάτη σου ψυχή και άμωμος,
αοίδιμε Δημήτριε,
την ουράνιον Ιερουσαλήμ κατοικητήριον,
ης τα τείχη εν ταις αχράντοις χερσί
του αοράτου Θεού εζωγραφήνται.
Έχει δε και το πανέντιμον
και αθλητικώτατόν σου σώμα
τον περίκλυτον τούτον ναόν επί γης
ταμείον άσυλον θαυμάτων,
νοσημάτων αλεξιτήριον,
ένθα προστρέχοντες
τας ιάσεις αρυόμεθα.
Φρούρησον, πανεύφημε,
την σε μεγαλύνουσαν πόλιν
από των εναντίων προσβολών,
παρρησίαν έχων προς Χριστόν
τον σε δοξάσαντα».
(24 Οκτωβρίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Πράξ. 2, 27. 13, 35 – 37.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
26 Οκτωβρίου, μνήμη του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου και του γενομένου μεγάλου σεισμού – ο Μέγας Δουξ, υμνολογική εκλογή.
Πατερικόν Εγκώμιον στον πολιούχο της Θεσσαλονίκης – Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
Αγίου Ρωμανού του μελωδού – κοντάκιον εις έκαστον σεισμόν και εμπρησμόν.
26 Οκτωβρίου, μνήμη του γενομένου μεγάλου σεισσμού και του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου: παρακλητικός κανών, τα Λειτουργικά Αναγνώσματα της εορτής.
Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και η βουλγαρική επιβουλή (26 Οκτωβρίου 1912) .
Εγκώμιον εις τον Άγιον και ένδοξον Μεγαλομάρτυρα του Χριστού, Δημήτριον – του Οσίου Πατρός ημών Νεοφύτου του εγκλείστου.
Εγκωμιαστικός λόγος εις τον άγιον και πανένδοξον μεγαλομάρτυρα του Χριστού, Δημήτριον – Συμεών μοναχου και φιλοσόφου.
Αγιος Δημήτριος, Μύρον της αγνότητος (Δημήτρια Αθηνών, 2013)Q ηχογραφημένη ομιλία του Γέροντος Εφραίμ, Δικαίου Ι. Σκήτης Αγ. Ανδρέου Καρυών Αγίου Όρους (αρχείο ήχου, mp3).
«Δώστε μου έναν Άγιο» – ομιλία του Μακαριστού Επισκόπου Αυγουστίνου καντιώτου (κείμενο και αρχείο ήχου, mp3).
