Κυριακαί του Πεντηκοσταρίου – Ιωάννου Φουντούλη, Ομοτίμου Καθηγ. του Α.Π.Θ. (κείμενο και videos).

Παλαιότερα είχαμε ασχοληθή με τα θέματα των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και είχαμε διαπιστώσει ότι στην αρχική της, την ιεροσολυμιτική καταβολή, η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής απετελείτο από μικρούς εβδομαδιαίους κύκλους, που έπαιρναν τα εορτολογικά των θέματα από τις ευαγγελικές περικοπές των Κυριακών. Επίσης είχαμε διαπιστώσει αλλαγές στα θέματα αυτά, που έγιναν στην Κωνσταντινούπολι και έδωσαν νέα μορφή στις Κυριακές της Τεσσαρακοστής, βάσει των νέων εορτολογικών θεμάτων, χωρίς να εξαλειφθούν εντελώς τα παλαιά ιεροσολυμιτικά στοιχεία.

Η περίοδος του Πεντηκοσταρίου, δηλαδή του από του Πάσχα μέχρι της Πεντηκοστής τμήματος του αρχικώς ενιαίου λειτουργικού βιβλίου, που απετέλει το «Χαρμόσυνον Τριώδιον», εν αντιθέσει προς το «Κατανυκτικόν Τριώδιον» τηςν περιόδου της Τεσσαρακοστής , θα αποτελέση το θέμα της σημερινής εκπομπής. Θα ιδούμε δηλαδή την όλη περίοδο του Πεντηκοσταρίου σαν ένα ενιαίο σύνολο. Και σ’ αυτήν θα διαπιστώσωμε ό, τι και εκεί: Την αρχική ιεροσολυμιτική καταβολή και την κωνσταντινουπολιτική επεξεργασία, που μας έδωσε την σημερινή τελική μορφή του Πεντηκοσταρίου.

Αρχικώς η προ και μετά το Πάσχα περίοδος ήταν ίσης διαρκείας. Με κέντρο δηλαδή την Μεγάλη Εβδομάδα εξετείνετο σε δύο ίσες χρονικώς περιόδους, οκτώ εβδομάδων προ και οκτώ εβδομάδων μετά από αυτήν. Σήμερα η περίοδος της Τεσσαρακοστής μετά την προσθήκη της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου είναι κατά μία εβδομάδα μεγαλυτέρα, δηλαδή εκτείνεται σε εννέα εβδομάδες. Σε πιο παλαιά εποχή, προ της προσθήκης της Κυριακής του Ασώτου στην Τεσσαρακοστή και της Κυριακής των αγίων Πάντων μετά την Πεντηκοστή, πάλι οι δύο περίοδοι ήσαν ίσης διαρκείας δηλαδή επτά εβδομάδων η κάθε μία.
Με βάσι τα εορτολογικά θέματα των οκτώ Κυριακών της, που εδίδοντο από τα ευαγγελικά αναγνώσματα , η περίοδος του Πεντηκοσταρίου διωργανώθηκε σε οκτώ επί μέρους εβδομαδιαίους λειτουργικούς κύκλους. Συνεκτικός κρίκος όλων των Κυριακών αυτών είναι η εορτή της αναστάσεως του Κυρίου, που πανηγυρίζεται κατά τις σαράντα πρώτες ημέρες της περιόδου αυτής, από του Πάσχα μέχρι της Αναλήψεως. Ο εορτασμός πάλι της Αναλήψεως διαρκεί μέχρι της Πεντηκοστής, για να δώση την θέσι του στον εορτασμό της επιφοιτήσεως του αγίου Πνεύματος, που πάλι εορτάζεται καθ’ όλη την εβδομάδα που ακολουθεί την Κυριακή της Πεντηκοστής, για να κατακλεισθή με την Κυριακή των αγίων Πάντων.

Δεύτερος συνεκτικός δεσμός της περιόδου της Πεντηκοστής είναι τα βιβλικά αναγνώσματά της. Ήδη από τον Δ΄ αιώνα έχομε μαρτυρίες ότι από του Πάσχα ήρχιζε η ανάγνωσις του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου και των Πράξεων των Αποστόλων, που διαρκούσε μέχρι της Κυριακής της Πεντηκοστής. Η αρχική όμως ιεροσολυμιτική εκλογή των αναγνωσμάτων δεν συνέπιπτε προς την μεταγενεστέρα κωνσταντινουπολιτική. Έτσι η ανάγνωσις του Ευαγγελίου του Ιωάννου δεν ήρχιζε την ημέρα του Πάσχα, αλλά την Κυριακή του Θωμά. Την ημέρα του Πάσχα ανεγινώσκετο το τέλος του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου1 , η περικοπή δηλαδή που διαβάζεται σήμερα στην ακολουθία της αναστάσεως. Στην λειτουργία πάλι της Κυριακής του Θωμά διάβαζαν τον πρόλογο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, ενώ το ευαγγέλιο που περιγράφει την εμφάνισι στον Θωμά το διάβαζαν στον εσπερινό της ημέρας αυτής. Την σημερινή Κυριακή των Μυροφόρων ανεγινώσκετο πάλι από το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο η περικοπή που αφηγείται το θαύμα στον γάμο της Κανά. Στις δύο επόμενες Κυριακές ανεγινώσκετο σε δύο τμήματα το ευαγγέλιο του διαλόγου του Κυρίου με την Σαμαρείτιδα και στην σημερινή Κυριακή του Τυφλού η περικοπή που αφηγείται την εκδίωξι των εμπόρων από τον ναό.2
Στην Κωνσταντινούπολι το ιεροσολυμιτικό αυτό Πεντηκοστάριο πήρε νέα μορφή, αυτήν που διατηρεί μέχρι σήμερα. Στην λειτουργία του Πάσχα ήρχιζε η ανάγνωσις του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου με τον θαυμάσιο πρόλογό του «Εν αρχή ή ο Λόγος και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν και Θεός ήν ο Λόγος…».3 Όλη η εβδομάς που ακολουθούσε, η Διακαινήσιμος, πανηγυριζόταν λαμπρά σαν μία αναστάσιμος πασχάλιος ημέρα, με διαδοχική εναλλαγή των αναστασίμων περικοπών των ευαγγελίων και των ήχων των αναστασίμων τροπαρίων. Η πρώτη Κυριακή μετά το Πάσχα έλαβε το θέμα της από την εμφάνισι του Κυρίου στον Θωμά και στους αποστόλους, και έδωσε το περιεχόμενο στην όλη εβδομάδα που άρχιζε από αυτήν. Την Τρίτη Κυριακή τοποθετήθηκε η «σύναξις» των ιερών προσώπων που μαρτυρούν για την ταφή και την ανάστασι του Κυρίου, του Ιωσήφ και του Νικοδήμου και των Μυροφόρων γυναικών, και κατ’εξαίρεσιν αναγινώσκεται η σχετική περικοπή από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, που αναφέρεται στην ταφή του Κυρίου και στην επίσκεψι των μυροφόρων στον τάφο.4 Μ’ αυτές τις δύο Κυριακές ασχοληθήκαμε στις δύο προηγούμενες εκπομπές. Με τις τρείς τελευταίες Κυριακές του Πεντηκοσταρίου, τις Κυριακές των αγίων Πατέρων, της Πεντηκοστής, και των αγίων Πάντων, θα ασχοληθούμε σε ειδικές εκπομπές. Σήμερα θα σταθούμε λίγο στις τρεις ενδιάμεσες Κυριακές , την Κυριακή του Παραλύτου, την Κυριακή της Σαμαρείτιδος και την Κυριακή του Τυφλού.

Η Κυριακή του Παραλύτου αντλεί το θέμα της από την ευαγγελική περικοπή, που αναγινώσκεται στην θεία λειτουργία. Αυτή περιλαμβάνει την διήγησι της ιάσεως του παραλυτικού στην Προβατική κολυμβήθρα, την Βηθεσδά, στα Ιεροσόλυμα.5 Το δράμα του επί 38 έτη παραλύτου συγκινεί τον Κύριο και τον θεραπεύει. Ο Χριστός παρουσιάζεται σαν ιατρός ψυχών και σωμάτων. Τον παράλυτο δεν τον θεραπεύει η κολυμβήθρα, αλλά ο πανσθενουργός λόγος του Κυρίου. Το περιστατικό αυτό αποτελεί και το αντικείμενο των ύμνων της ημέρας. Θα ακούσωμε το δοξαστικό του εσπερινού του πλ. α΄ ήχου:

«Ανέβη ο Ιησούς εις Ιεροσόλυμα
επί τη Προβατική κολυμβήθρα
τη λεγομένη κατά Ιουδαίους Βηθεσδά,
πέντε στοάς εχούση.
Εν ταύταις γαρ κατέκειτο
πλήθος των ασθενούντων.
Άγγελος γαρ του Θεού κατά καιρόν
επιφοιτών, διετάραττεν αυτήν
και ρώσιν εχαρίζετο
τοις προσιούσιν εν πίστει.
Και ιδών ο Κύριος χρονιούντα άνθρωπον,
λέγει προς αυτόν:
Θέλεις υγιής γενέσθαι;
Ο ασθενών απεκρίνατο:
Κύριε, άνθρωπον ούκ έχω,
ίνα, όταν ταραχθή το ύδωρ,
βάλη με εις την κολυμβήθραν.
Ιατροίς κατηνάλωσα τον άπαντά μου βίον
και ελέους τυχείν ούκ ηξιώθην.
Άλλ’ ο ιατρός των ψυχών και των σωμάτων
λέγει προς αυτόν˙
Άρόν σου τον κράββατον και περιπάτει,
κηρύττων μου την δύναμιν
και το μέγα έλεος εν τοις πέρασιν».

Δοξαστικόν: Ανέβη ο Ιησούς – Θρασίβουλος Στανίτσας (video).

Της πέμπτης Κυριακής από το Πάσχα πάλι το εορτολογικό θέμα δίδεται από το ευαγγελικό ανάγνωσμα, που αναφέρεται στον διάλογο του Χριστού με την Σαμαρείτιδα.6 Είναι από τα εκλεκτότερα κομμάτια του Ευαγγελίου. Στον διάλογο Του με την ταπεινή γυναίκα της Σαμάρειας ο Κύριος βρίσκει την ευκαιρία να αποκαλύψη τις πιο υψηλές αλήθειες. Την ιδιότητά Του ως Μεσσίου, τον τρόπο της αληθινής λατρείας, την δροσιστική δύναμι της χάριτός Του. Και πάλι στο δοξαστικό των αίνων του πλ. β΄ ήχου κατά αριστοτεχνικό τρόπο σκιαγραφείται το ιερό επεισόδιο:

«Η πηγή της ζωαρχίας,
Ιησούς ο Σωτήρ ημών,
επί την πηγήν επιστάς
του πατριάρχου Ιακώβ,
πιείν εζήτει ύδωρ
παρά γυναικός Σαμαρείτιδος.
Της δε το ακοινώνητον
των Ιουδαίων προσειπούσης,
ο σοφός δημιουργός
μετοχετεύει αυτήν
ταις γλυκείαις προσρήσεσιν
μάλλον προς αίτησιν του αϊδίου ύδατος.
Ό και λαβούσα
τοις πάσιν εκήρυξεν ειπούσα:
Δεύτε , ίδετε
των κρυπτών γνώστην και Θεόν,
παραγενόμενον σαρκί
δια το σώσαι τον άνθρωπον».

Δοξαστικόν: Η Πηγή της Ζωαρχίας – Δημοσθένης Παϊκόπουλος (video).

Τέλος την έκτη Κυριακή παρουσιάζεται και πάλι ο Χριστός ως το φως του κόσμου, ο φωτοδότης, αυτός που χαρίζει το αισθητό, αλλά και το πνευματικό φως της θεογνωσίας στον έκ γενετής τυφλό της ευαγγελικής περικοπής.7 Είναι ο ήλιος της δικαιοσύνης , που καταυγάζει τα μάτια της ψυχής μας, όπως ωραία ψάλλει το δοξαστικό των αποστίχων του εσπερινού του πλ. δ΄ ήχου:

«Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ, Χριστέ ο Θεός,
ο τον έκ μήτρας του φωτός εστερημένον
δια της σης αχράντου προσψαύσεως
φωτίσας κατ’ άμφω
και ημών τα όμματα των ψυχών αυγάσας,
υιούς ημέρας δείξον,
ίνα πίστει βοώμεν σοι:
Πολλή σου και άφατος
η εις ημάς ευσπλαγχνία
φιλάνθρωπε , δόξα σοι».

Μεταξύ των τριών αυτών περικοπών και των τριών αυτών εορτών των μέσων Κυριακών του Πεντηκοσταρίου υπάρχει κάποια εσωτερική σχέσις, γι’ αυτό και ειδικά εκλέγονται για τις ημέρες αυτές. Πιθανόν είναι εκείνη που υπαινίσσεται το συναξάριο της Κυριακής του Τυφλού, το ότι θα θαύματα που εορτάζομε διεπράχθησαν «εξ υγρού». Πράγματι το πρώτο, η θεραπεία του παραλύτου, γίνεται στην κολυμβήθρα της Βηθεσδά. Στην δευτέρα περίπτωση η συνάντησις του Χριστού με την Σαμαρείτιδα γίνεται κοντά στο φρέαρ του Ιακώβ στην Σαμάρεια. Ο Κύριος ζητεί να πιή ύδωρ και υπόσχεται να δώση στην Σαμαρείτιδα το ύδωρ το ζών, το «αλλόμενον εις ζωήν αιώνιον». Και το τρίτο θαύμα γίνεται με το πτύσμα του Χριστού και ο τυφλός στέλνεται για να νιφθή στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ, «και νιψάμενος ανέβλεψε». Η συσχέτισις των περικοπών αυτών προς την εορτή της Μεσοπεντηκοστής, που εορτάζομε στην 25η ημέρα από το Πάσχα, είναι προφανής. Σ’ αυτήν ο Κύριος εγκωμιάζεται ως διδάσκαλος, ως έχων το ύδωρ το ζών, που ποτίζει την διψώσα ψυχή του ανθρώπου. Αλλά για την εορτή αυτή θα μιλήσωμε στην ερχομένη εκπομπή.
(16 Μαΐου 1970)

Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Κεφ. 16, 1 – 8.
2. Ιω. 2, 12 – 25.
3. Ιω. 1, 1 – 17.
4. Μαρκ. 15, 43 – 16, 8.
5. Ιω. 5, 1 – 15.
6. Ιω. 4, 5 – 42.
7. Ιω. 9, 1 – 38.

Κατηγορίες: Άρθρα, Αρχεία ήχου και εικόνος (video), Ιστορικά, Κυριακοδρόμιο (προσέγγιση στο Ευαγγέλιο και τον Απόστολο της Κυριακής και των Μεγάλων Εορτών), Λειτουργικά, εορτολογικά, Νεοελληνική απόδοση Ύμνων, Συναξάρια. Προσθήκη στους σελιδοδείκτες.