Στο άρθρο αυτό θα μιλήσωμε για το τελευταίο μέρος της ακολουθίας του εσπερινού, δηλαδή τις δεήσεις, τα απόστιχα και τα απολυτίκια.
Οι δεήσεις του εσπερινού περιλαμβάνουν την μεγάλη εκτενή δέησι, το «Καταξίωσον» και τις αιτήσεις, που κατακλείονται με την ευχή της κεφαλοκλισίας. Κατά την μεγάλη εκτενή δέησι – εκτενής λέγεται γιατί είναι πράγματι εκτενής, δηλαδή εκτεταμένη, ή γιατί τα αιτήματά της αναφέρονται προς τον Θεό εκτενώς, δηλαδή με επίτασι, με επιμονή – τίθενται και πάλιν στο στόμα του λαού αιτήματα ανάλογα με εκείνα που είδαμε στα ειρηνικά, άλλ’ εδώ οι αιτήσεις είναι πιο ειδικές, πιο συγκεκριμένες. Και πάλι δεόμεθα για τους χριστιανούς, για τον αρχιεπίσκοπο , για το ιερατείο, για τις μοναχικές αδελφότητες, για την υγεία και σωτηρία των ζώντων πιστών, για την ανάπαυσι των κεκοιμημένων, για τους δωρητάς και το προσωπικό του ναού. Και πάλι ο λαός προσευχόμενος απαντά στην διακονική ευχή με το τριπλό «Κύριε, ελέησον». Το «Καταξίωσον» είναι μία εκλογή στίχων από τους ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης, που αρχίζουν με την δέησι για την αναμάρτητο διέλευσι της εσπέρας, και απαγγέλεται, όπως και ο προοιμιακός, από τον προεστώτα, ενώ παλαιότερα, όπως και εκείνος, εψάλλετο από όλο το εκκλησίασμα.
Και πάλι ύστερα από αυτό ο διάκονος μας καλεί να συμπληρώσωμε την εσπερινή μας δέησι και θέτει στο στόμα του λαού νέα αιτήματα προσευχής. Για να μας χαρίση ο Θεός άγγελο φύλακα και οδηγό, συγγνώμη και άφεσι των αμαρτιών μας, τα καλά και συμφέροντα για τις ψυχές μας και ειρήνη στον κόσμο, με ειρήνη και μετάνοια να περάσωμε τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής μας και καλή απολογία μπροστά στο φοβερό βήμα του Χριστού. Αιτήματα γεμάτα πνευματικότητα, που προσανατολίζουν πραγματικά τον άνθρωπο στον ορθό και θεάρεστο τρόπο της προσευχής. Γιατί επάνω από όλα κυριαρχεί το θέλημα του Θεού και η βασιλεία Του. Είναι σαν μία ανάπτυξις του «ελθέτω η βασιλεία σου και γεννηθήτω το θέλημά σου» της Κυριακής προσευχής. Και ο ιερεύς κατακλείοντας τις δεήσεις αυτές ευλογεί τον λαό, που καλείται από τον διάκονο να σκύψη το κεφάλι του για να αποδεχθή την θεία ευλογία σαν πιστός και ταπεινός δούλος, που εγκαταλείπεται στο θέλημα του Κυρίου και Θεού. Γιατί σ’ αυτόν τον φοβερό αλλά και φιλάνθρωπο κριτή, που έκλινε ουρανούς και κατέβηκε για να σώση τον άνθρωπο, κλίνουν οι άνθρωποι τα κεφάλια των και υποτάσσουν τους αυχένας των, μη υποτασσόμενοι και μη περιμένοντες βοήθεια από τους ανθρώπους, αλλά έλεος και σωτηρία από τον ελεήμονα Θεό και Σωτήρα. Αυτόν λοιπόν παρακαλεί ο ιερεύς να διαφυλάξη τους πιστούς κατά την εσπέρα και την επερχομένη νύκτα από κάθε εχθρό, από κάθε ενέργεια διαβολική και από ματαίους λογισμούς και πονηρές ενθυμήσεις.
Με την ευχή αυτή, που είναι συγχρόνως ευχή ευλογίας και ευχή απολύσεως, ελάμβανε τέλος η ακολουθία του εσπερινού. Τα υπόλοιπα, δηλαδή τα απόστιχα και τα απολυτίκια, προσετέθησαν σε μεταγενεστέρα εποχή. Η ιστορία της διαμορφώσεως του τμήματος αυτού είναι αρκετά ενδιαφέρουσα. Στις μεγάλες δηλαδή εορτές μετά το τέλος του εσπερινού εγίνετο λιτανεία. Κατά την διαδρομή της λιτανείας εψάλλετο συνήθως ένα τροπάριο πολλές φορές, όπως παραδείγματος χάριν γίνεται σήμερα κατά την έξοδο της λιτανείας για την τέλεσι της ακολουθίας της αναστάσεως έξω από τον ναό κατά την νύκτα του Πάσχα. Το τροπάριο που ψάλλεται τότε «Την ανάστασίν σου, Χριστέ Σωτήρ , άγγελοι υμνούσιν εν ουρανοίς και ημάς τους επί γης καταξίωσον εν καθαρά καρδία σε δοξάζειν» είναι ακριβώς το πρώτο τροπάριο των αναστασίμων αποστίχων του πλ. β’ ήχου. Στο τροπάριο αυτό της λιτανείας προσετέθησαν και άλλα. Στην Κυριακή, στον εσπερινό δηλαδή του Σαββάτου, είναι φανερή η προσθήκη˙ στο πρώτο τροπάριο έχουν προστεθή τρία στον κάθε ήχο, δηλαδή συνολικά 24, τα «κατ’ αλφάβητον», σειρά τροπαρίων που έχουν αλφαβητική ακροστιχίδα. Λέγονται «απόστιχα» ή «στιχηρά από στίχου» ή «εις τον στίχον» τροπάρια, γιατί στα νέα τροπάρια που προσετέθησαν προτάσσονται στίχοι κατ’ εκλογήν από ψαλμούς, ανάλογοι προς το θέμα της εορτής. Της Κυριακής και οι στίχοι και τα τροπάρια είναι αναστάσιμα. Θα ψαλούν τα ακόλουθα αναστάσιμα απόστιχα, του πλ. α’ ήχου, που τα φέρνομε σαν παράδειγμα στο σημείο αυτό του εσπερινού. Το πρώτο είναι το αρχαίο της λιτανείας. Τα επόμενα, από την σειράν των κατ’ αλφάβητον, αυτά που έχουν ακροστιχίδα τα γράμματα Ν, Ξ και Ο, που ανήκουν στον ήχο της ημέρας. Στο «Δόξα και νύν» ψάλλεται, όπως πάντοτε, θεοτοκίο.
«Σε τον σαρκωθέντα Σωτήρα Χριστόν
και των ουρανών μη χωρισθέντα,
εν φωναίς ασμάτων μεγαλύνομεν˙
ότι σταυρόν και θάνατον κατεδέξω
δια το γένος ημών,
ως φιλάνθρωπος Κύριος˙
σκυλεύσας Άδου πύλας,
τριήμερος ανέστης,
σώζων τας ψυχάς ημών».
«Ο Κύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο˙
ενεδύσατο ο Κύριος δύναμιν και περιεζώσατο».
«Νυγείσης σου της πλεράς, ζωοδότα,
κρουνούς αφέσεως πάσιν εξέβλυσας
ζωής και σωτηρίας˙
σαρκί δε θάνατον κατεδέξω,
αθανασίαν ημίν δωρούμενος˙
οικήσας τάφω δε
ημάς ηλευθέρωσας,
συναναστήσας σεαυτώ
ενδόξως ως Θεός˙
δια τούτο βοώμεν˙
Φιλάνθρωπε Κύριε, δόξα σοι».
«Και γάρ εστερέωσε την οικουμένην,
ήτις ου σαλευθήσεται».
«Ξένη σου η σταύρωσις
και η εν Άδου κάθοδος,
φιλάνθρωπε, υπάρχει˙
σκυλεύσας γαρ αυτόν
και τους πάλαι δεσμίους
συναναστήσας σεαυτώ
ενδόξως ως Θεός,
τον Παράδεισον ανοιξας,
απολαβείν τούτου ηξίωσας˙
διο και ημίν τοις δοξάσουσι
την σην τριήμερον έγερσιν
δώρησαι ιλασμόν αμαρτιών,
Παραδείσου οικήτορας καταξιών,
ως μόνος εύσπλαγχνος».
«Τω οίκω σου πρέπει αγίασμα, Κύριε,
εις μακρότητα ημερών».
«Ο δι’ ημάς σαρκί πάθος δεξάμενος
και τριήμερος εκ νεκρών αναστάς,
της σαρκός ημών τα πάθη θεράπευσον
και ανάστησον εκ πταισμάτων χαλεπών,
φιλάνθρωπε, και σώσον ημάς».
«Δόξα Πατρί και Υιώ και αγίω Πνεύματι˙
και νύν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων˙
αμήν».
«Ναός και πύλη υπάρχεις,
παλάτιον και θρόνος του βασιλέως,
παρθένε πάνσεμνε˙
δι’ ής ο λυτρωτής μου Χριστός ο Κύριος
τοις εν σκότει καθεύδουσιν επέφανεν,
ήλιος υπάρχων δικαιοσύνης,
φωτίσαι θέλων ούς έπλασε
κατ’ εικόνα ιδίαν χειρί τη εαυτού.
Διό, πανύμνητε,
ως μητρικήν παρρησίαν
προς αυτόν κεκτημένη,
αδιαλείπτως πρέσβευε
σωθήναι τας ψυχάς ημών».
Κατά μίμησιν της σειράς αυτής των αποστίχων των Κυριακών συνετέθησαν και τα απόστιχα των εορτών, πάλι για τον ίδιο λειτουργικό σκοπό, για να συνοδεύουν δηλαδή την λιτανεία που εγίνετο στο τέλος του εσπερινού. Σαν ένα παράδειγμα τέτοιας λιτανείας, που διετηρήθη μέχρι σήμερα άς θυμηθούμε την λιτανευτική μεταφορά του επιταφίου κατά τον εσπερινό της Μεγάλης Παρασκευής, που γίνεται ακριβώς κατά την ψαλμωδία των αποστίχων «Ότε εκ του ξύλου σε νεκρόν…» κλπ. Με την πάροδο του χρόνου η λιτανεία αυτή του τέλους του εσπερινού εξέλιπε, έμειναν όμως τα απόστιχα, ως μέρος πια του εσπερινού, σιγά – σιγά δε και όλοι οι εσπερινοί, και οι μη εορταστικοί, απέκτησαν τα απόστιχά των. Όσες φορές δε σε μεγάλες εορτές προεβλέπετο να γίνη λετανεία – «λιτή», κατά την εκκλησιαστική ορολογία – συνετέθησαν νέα ειδικά τροπάρια, τα ιδιόμελα της λιτής, ενώ τα απόστιχα έμειναν για να ψάλλωνται κατά την επιστροφή της λιτανείας στον ναό, όπως και μέχρι σήμερα γίνεται στα μοναστήρια.
Ο εσπερινός κατακλείεται με το «Νύν απολύεις τον δούλόν σου, δέσποτα…», τον ύμνο δηλαδή που είπε ο Συμεών όταν εδέχθη στις αγκάλες του τον Χριστό βρέφος τεσσαρακονθήμερο στον ναό των Ιεροσολύμων1. Γιατί έβαλαν την ωδή αυτή του Συμεών στο τέλος του εσπερινού; Ίσως γιατί το «Νύν απολύεις» θύμιζε την απόλυσι. Ίσως γιατί το συνέδεσαν με το τέλος της περιόδου του Νόμου της Παλαιάς Διαθήκης , που τύπος της εθεωρείτο ο εσπερινός. Ο Συμεών είναι χαρακτηριστικός τύπος δικαίου ανθρώπου της χριστιανικής περιόδου, που πιστεύει στον Θεό και αναμένει την έλευσι του Μεσσίου. Και όταν τον αναγνωρίζη, πεθαίνει. Ζητεί την απόλυσί του, όταν αξιώθηκε να τον κρατήση στην αγκαλιά του. Με την ωδή αυτή συνεδέθηκαν και τροπάρια. «Απολυτίκιον» ή «απολυτικόν» ωνομάζετο η ωδή αυτή από την αρκτική της φράσι «Νύν απολύεις» ˙ «απολυτίκια» ωνομάσθησαν και τα τροπάρια. Κατ’ άλλη ερμηνεία «απολυτίκια» λέγονται γιατί ψάλλονται σε απολελυμένο, δηλαδή σύντομο, μέλος. Το πιο πιθανό όμως είναι το πρώτο. Τα απολυτίκια είναι τα στιχηρά του απολυτικίου – του «Νύν απολύεις».
Θα κάμωμε και ημείς την απόλυσι της εκπομπής μας με την ψαλμωδία των απολυτικίων της Κυριακής του πλ. – α’ ήχου. Το πρώτο είναι αναστάσιμο˙ δοξολογεί τον συνάναρχο Υιό και Λόγο του Πατρός, που από άκρα φιλανθρωπία έγινε άνθρωπος και έπαθε και ανέστη και συνανέστησε το νεκρωμένο ανθρώπινο γένος. Στο θεοτοκίο υμνολογείται η Θεοτόκος, το τείχος, η σκέπη και ο λιμήν των πιστών.
«Το συνάναρχον Λόγον
Πατρί και Πνεύματι,
τον εκ Παρθένου τεχθέντα
εις σωτηρίαν ημών,
ανυμνήσωμεν πιστοί
και προσκυνήσωμεν˙
ότι ηυδόκησε σαρκί
ανελθείν εν τω σταυρώ
και θάνατον υπομείναι
και εγείραι τους τεθνεώτας
εν τη ενδόξω αναστάσει αυτού».
«Χαίρε πύλη Κυρίου
η αδιόδευτος˙
Χαίρε, τείχος και σκέπη
των προστρεχόντων εις σε˙
Χαίρε, αχείμαστε λιμήν
και απειρόγαμε,
η τεκούσα εν σαρκί
τον ποιητήν σου και Θεόν,
πρεσβεύουσα μη ελλίπης
υπέρ των ανυμνούντων
και προσκυνούντων τον τόκον σου».
(25 Ιουλίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Λουκ. 2, 29 – 32.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Παράβαλε και:
Εσπερινός (Μέρος Α’) – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο, video).
Εσπερινός (μέρος B’) – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο και video).
Εσπερινός (Μέρος Γ’) – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο, video).
