Υπήρξε διαμορφωμένη εθνική ελληνική συνείδηση στους υποδούλους της τουρκοκρατίας; – Ιωάννου Ν. Παπαιωάννου.

Γνωστή σου είναι λίγο – πολύ η γνώμη του Φαλμεράϋερ: «Ουδέ σταγών γνησίου και ακράτου Ελληνικού αίματος ρέει εις τας φλέβας των χριστιανών κατοίκων της καθ’ ημάς Ελλάδος». Και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος σε πληροφορεί ότι στην εποχή του υπήρχαν μερικοί που δεν αναγνώριζαν εθνική ελληνική συνείδηση στους υποδούλους: «Τινές κατήντησαν να ισχυρισθώσιν ότι έθνος Ελληνικόν προ πολλών ήδη αιώνων δεν υπήρχεν εν τω κόσμω τούτω και ότι η επανάστασις του 1821 διεξήχθη υπό ασυναρτήτου τινός κράματος Σλάβων, Αλβανών και Βλάχων, το οποίον επέθηκεν ιδιογνωμόνως επί της αιολοφύλου αυτού κεφαλής το αγλαόν του «Ελληνικού ονόματος στέμμα». Κ. Παπαρρηγοπούλου, Προλεγόμενα, εκδ. «Ερμής», σελ. 41.
Αόριστες και ασαφείς θέσεις μπορείς να συναντήσεις και σε έργα συγγραφέων των τελευταίων ετών: «Ο όρος εθνική συνείδηση δεν θα έπρεπε ίσως να χρησιμοποιείται παρά μόνο στην ευρύτερή του έννοια, λόγος για κοινωνική συνείδηση, δηλαδή συνειδητοποίηση από τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες του συγκεκριμένου κοινωνικού τους ρόλου, καθώς και της συνολικής κοινωνικής λειτουργίας. Η διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης πάνω στην οποία στηρίζεται η ιδεολογία εξαρτάται από τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε δύο επίπεδα˙ στο επίπεδο των παραγωγικών σχέσεων και στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων… Είναι επομένως θεμιτό να διαπιστώσουμε ότι στις αρχές του 19ου αι. είχε διαμορφωθεί μια εθνική συνείδηση, αν τον όρο «εθνική» το θεωρήσουμε συνώνυμο με τον όρο «αντιτουρκική» Βασιλ. Κρεμμυδά, εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας, σελ. 202, 205.
Οπωσδήποτε «αντιτουρκική» ενσυνείδητη διάθεση θα δεχτείς και για τους άλλους υπόδουλους λαούς της Βαλκανικής. Θα δεχτείς ότι αγωνίσθηκαν στο 21 και ένας αριθμός Αρβανιτών Σλάβων, Βλάχων και Βουλγάρων μαζί με τον ελληνισμό. Μα την ελληνική συνείδηση ως εθνική συνείδηση πλήρως διαμορφωμένη μπορείς να την ξεχωρίσεις και να την παρακολουθήσεις καθόλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα θεριεμένη στα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια.
Πληροφορίες θα αντλούσες από πολλούς ξένους ταξιδιώτες και περιηγητές των χρόνων της τουρκοκρατίας σχετικά με τους υποδούλους, ότι λ.χ. είχαν ακοίμητη συναίσθηση της αρχαίας Ελληνικής δόξας με το να διασώζουν, να καταγράφουν και να διηγούνται προπάντων ποικίλες πολυάριθμες παραδόσεις για τα αρχαία ελληνικά αγάλματα και για τους ναούς. Όντας υπόδουλοι δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσουν την αρμονία των καλλιτεχνικών γραμμών του Παρθενώνα, του οποίου αγνοούσαν την ιστορία˙ όμως γι’ αυτούς ο Παρθενώνας και τα άλλα ιερά ή αγάλματα ήταν δικιά τους κληρονομιά που διέσωζε την εύκλεια παλαιών χρόνων˙ και αυτή η κληρονομιά τους είχε προορισμό – έτσι το ένιωθαν οι υπόδουλοι – μια φορά να τους αναστήσει και να τους ξανανεβάσει πάλι ψηλά.
Σχετικά με τη ζωντανή παρουσία της εθνικής ελληνικής συνειδήσεως στους ναυτικούς και στους νησιώτες θ’ ανέφερες μαρτυρίες ταξιδιωτών, όπως λ.χ. του Γάλλου ακαδημαϊκού Πέτρου Λεμπρέν που εταξίδευσε με το πλοίο «Θεμιστοκλής» του Τομπάζη: «Η Ελλάς είχε αποτυπώσει τη σφραγίδα της και εις τας παραμικράς λεπτομερείας του πλοίου. Εις τας λέμβους του πλοίου είχαν δώσει τα πραγματικά ονόματα των παιδιών του Θεμιστοκλέους: Τας έλεγαν Λυσίμαχον, Νικοκλέα και Ασπασίαν. Και εις τα πυροβόλα του πλοίου είχαν δώσει τα παλαιά ονόματα άστρων και αστερισμών: Σείριος, Αρκτούρος, Ωρίων, Κάστωρ, Περσεύς. Ως και ο σκύλος του καραβιού ήρχετο από την ελληνικήν Μυθολογίαν: Κέρβερε!… Κέρβερε, τον εφώναζαν οι ναύται». Σπ. Μελά, λόγος της 24/3/1952 στην Ακαδημία Αθηνών.
Παρούσα η εθνική ελληνική συνείδηση και στους Φαναριώτες ακόμα. Στις οικίες τους – σε πληροφορούν περιηγητές – δίδονταν και παραστάσεις αρχαίων ελληνικών δραμάτων. Και η κοινωνία τους ήταν πρόθυμη και ανοιχτή να δεχτεί τους υποδούλους που συνέρρεαν στο Φανάρι από τα πέρατα του ελληνισμού. Όταν έρχεσαι να μελετήσεις την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα διαπιστώνεις πως: «Ο αρματολός, ο κλέφτης, ο ναυτίλος, ο κληρικός, ο διδάσκαλος, ο λόγιος, ο έμπορος, η ηρωϊκή μητέρα, ο βασανισμένος ραγιάς είναι παράγοντες άμεσοι ή έμμεσοι που συνετέλεσαν να διατηρηθεί άσβεστη η ελληνική συνείδησις και να διαμορφωθή το εθνικόν συναίσθημα» Δημ. Μπαλάνου, λόγος της 23/3/1939 στη Ακαδημία Αθηνών.
Εκτός των άλλων την ύπαρξη διαμορφωμένης εθνικής ελληνικής συνειδήσεως θα διαπίστωνες, διαβάζοντας τα κείμενα των υποδούλων. Από το κήρυγμα λ.χ. του Ηλία Μηνιάτη της 25 Μαρτίου 1688 στον ελληνικό ναό της Βενετίας: «Έως πότε, πανακήρατε κόρη, το τρισάθλιον γένος των ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιας ανυποφέρτου δουλείας; Έως πότε να του πατή τον ευγενικόν λαιμόν ο βάρβαρος; Εύσπλαγχνε Μαριάμ, παρακαλούμεν σε δια το χαίρε εκείνο, οπού μας επροξένησε την χαράν, δια τον αγγελικόν εκείνον Ευαγγελισμόν, οπού εστάθη της σωτηρίας μας το προοίμιον˙ χάρισε εις το γένος μας την προτέραν τιμήν˙ σήκωσέ το από την κοπρίαν της δουλείας». Μιχ. Περάνθη, Ελληνική πεζογραφία, τ. Α’, σελ. 575.
Από το κήρυγμα του Φραγκίσκου Σκούφου: «Μίλησε και Εσύ, ώ Ουρανέ! Ειπέ και Εσύ με ακτινοβόλον γλώσσαν της χριστωνύμου Ελλάδος τες δόξες… Και εις βραχυλογίαν, αν ο Εωσφόρος σε έγδυσεν από τους αγγέλους, το ελληνικόν γένος τόσους και τόσους αγίους σου έδωκεν, οπού δεν φαίνεσαι πλέα ουρανός, αμή, χωρίς υπερβολήν, όλος – όλος φαίνεσαι μία Ελλάδα» Μιχ. Περάνθη, ελληνική πεζογραφία, τόμ. Α’, σελ. 401.
Και για να μην παρατηρήσεις ότι τα κηρύγματα αυτά, που αναφέρθηκαν, έγιναν σε έξω-ελλαδικό χώρο, διάβασε και το παρακάτω απόσπασμα από το κήρυγμα του Κοσμά του Αιτωλού, που έφτανε και στο τελευταίο κορφοβούνι των κατακαημένων ραγιάδων: «Να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μαθαίνουν Ελληνικά, διότι και η εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν και το γένος μας είναι ελληνικόν. Και αν δεν σπουδάσης Ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα, οπού ομολογεί η εκκλησία μας. Καλύτερα, αδελφέ μου, να έχης ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχης βρύσες και ποτάμια. Όποιος χριστιανός, άντρας και γυναίκα, υπόσχεται μέσα στο σπίτι του να μην κουβεντιάζη αρβανίτικα, ας σηκωθή επάνω να μου το πη και εγώ να πάρω όλα του τα αμαρτήματα εις τον λαιμόν μου» Μιχ. Περάνθη, ελληνική πεζογραφία τόμ. Β’, σελ. 75.
Βλέπεις ξεκάθαρα τη διαμορφωμένη εθνική ελληνική συνείδηση στους υποδούλους κατά τα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια, και οπωσδήποτε στα χρόνια του Αγώνα. Καθώς οι υπόδουλοι έδιναν στα παιδιά τους ονόματα αρχαίων ελλήνων, ηρώων, φιλοσόφων και ποιητών σε τέτοια έκταση που και ο Αλή πασάς είπε: «Εσείς οι Ρωμιοί μπρε, κάτι μεγάλο έχετε στο νου σας. Δε βαφτίζετε πια τα παιδιά σας Γιάννη, Πέτρο, Κώστα παρά Λεωνίδα, Θεμιστοκλή, Αριστείδη, σίγουρα κάτι μαγειρεύετε» Δ. Φωτιάδη η επανάσταση του 21, τόμ. Α’, σελ. 182. Αρχαιοελληνικά ονόματα έδιναν και στα καράβια τους, καθώς από τα 59 υδραίϊκα τα 56 είχαν ονόματα αρχαίων θεών και ηρώων, από τα 45 Σπετσιώτικα τα 37 και από τα 40 Ψαριανά τα 36. Ο Θ. Κολοκοτρώνης συλλάβιζε την ιστορία της ελλάδος στην απλοελληνική, και ο Κ. Κανάρης μελετούσε το βίο και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά είχαν αρχαιοελληνικά ονόματα λ.χ. «Λόγιος, Ερμής», Καλλιόπη, Ίρις, Αθηνά κ.α. Και οι προκηρύξεις του αγώνα μνημονεύουν αδιάκοπα – αρχίζοντας από κείνη του Αλεξ. Υψηλάντη στις 24 του Φλεβάρη – τις Θερμοπύλες, τη Σαλαμίνα, το Μαραθώνα τις Πλαταιές και τους ήρωες της αρχαίας Ελλάδος, στρατιωτικούς και πολιτικούς» Δημ. Φωτιάδη, η επανάσταση του 21, τόμ. Α’, σελ. 182.

Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979

Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.

Κατηγορίες: Ιστορικά, Μελέτες - εργασίες - βιβλία. Προσθήκη στους σελιδοδείκτες.