Η αρχή της ιστορίας του Ιερού Λόχου από την Θήβα .
(Βίοι Πλουτάρχου).
1. Ίδρυση του Ιερού Λόχου
Ο ιερός λόχος ήταν μια πρότυπη στρατιωτική μονάδα πεζικού των Θηβαίων, που συγκέντρωνε την «αφρόκρεμα» του θηβαϊκού στρατού. Τόσο ως προς το χρόνο της σύστασήςτης, όσο και ως προς τη σύνθεσή της οι απόψεις των ειδικών ποικίλλουν. Η πιο διαδεδομένη άποψη, βασισμένη στο «Βίο του Πελοπίδα » (18.1) του Πλουτάρχου, ο οποίος είχε ως πηγή τον Καλλισθένη, είναι ότι ο Ιερός Λόχος ιδρύθηκε το 378 π.Χ. από τον Γοργίδα, και εξελίχθηκε τα αμέσως επόμενα χρόνια από τον Πελοπίδα. Αποτελούνταν από 300 επίλεκτους άνδρες, οι οποίοι διέμεναν στην Καδμεία και ασκούνταν καθημερινά, σαν επαγγελματικός στρατός.
Ωστόσο μια μνεία στον Διόδωρο Σικελιώτη (12.70) σχετικά με την –αρκετά προγενέστερη- μάχη μεταξύ Βοιωτών και Αθηναίων στο Δήλιον (424 π.Χ.), σύμφωνα με την οποία «προεμάχοντο δε πάντων οι παρ´ εκείνοις ηνίοχοι και παραβάται καλούμενοι, άνδρες επίλεκτοι τριακόσιοι», αποτελεί για κάποιους ένδειξη ότι ένα επίλεκτο σώμα Βοιωτών προϋπήρχε.
1.2. Σύνθεση
Εξίσου μεγάλη αβεβαιότητα επικρατεί και ως προς τη σύνθεση του Ιερού Λόχου. Πέραν του ότι αναμφίβολα τα μέλη του κατάγονταν από αριστοκρατικές οικογένειες της Θήβας…
1.3. Πολεμική δράση και καταστροφή του Ιερού Λόχου
Ακόμη κι αν αμφισβητείται, η πρώτη σημαντική μάχη στην οποία ο Ιερός Λόχος έλαβε μετά βεβαιότητος μέρος, ήταν αυτή στην Τέγυρα το 375 π.Χ. Στη συνέχεια ακολούθησε η μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ., όπου ο Πλούταρχος κάνει σαφή αναφορά στο επίλεκτο σώμα λέγοντας ότι βρισκόταν υπό την άμεση ηγεσία του Πελοπίδα (Πελοπίδας 17.3) και μάλιστα αποτελούσε την εμπροσθοφυλακή του κέρατος που διοικούσε ο Επαμεινώνδας. Από τη θέση αυτή ο Πελοπίδας πήρε την πρωτοβουλία και διέταξε τον Ιερό Λόχο να επιτεθεί στο σπαρτιατικό στράτευμα υπό τον Κλεόμβροτο, πριν αυτό ολοκληρώσει τους ελιγμούς του, γεγονός που χάρισε στους Θηβαίους τη νίκη. Η τελευταία μάχη στην οποία πήρε μέρος ο Ιερός Λόχος ήταν αυτή της Χαιρώνειας (338 π.Χ.). Τοποθετημένοι στο δεξί κέρας του συμμαχικού στρατού εναντίον του Φιλίππου, ακριβώς απέναντι από το ιππικό που διοικούσε ο Αλέξανδρος και πλάι στον ποταμό Κηφισό, οι 300 νέοι άνδρες δεν μπόρεσαν να διαφύγουν από την ορμή των Μακεδόνων ιππέων και έπεσαν μέχρις ενός. Για να τους τιμήσουν, οι Θηβαίοι
έστησαν επάνω στον κοινό τους τάφο ένα υπερμέγεθες μαρμάρινο άγαλμα, τον Λέοντα της Χαιρώνειας, που στέκει σήμερα, αναστηλωμένος, δίπλα στο αρχαιολογικό μουσείο της μικρής πόλης. Οι ανασκαφές στο πολυάνδριο αυτό έφεραν στο φως υπολείμματα 254 σκελετών μαζί με τον οπλισμό τους.
2. Η κατοπινή πρόσληψη της ιδέας του Ιερού Λόχου
Το παράδειγμα του θηβαϊκού Ιερού Λόχου, με την άρτια εκπαίδευσή τους, την αριστοκρατική καταγωγή και κυρίως την αυτοθυσία που επέδειξαν στη μάχη της Χαιρώνειας έκανε το στρατιωτικό αυτό σώμα πρότυπο αρετής και αυταπάρνησης. Ενσωμάτωσε όλα τα πολεμικά ιδεώδη (ανδρεία, φιλοπατρία, συναδέλφωση) και μάλιστα στο πρόσωπο νέων ανδρών, στο άνθος της ηλικίας τους. Τόσο οι ποιητικές περιγραφές του Πλουτάρχου όσο και ο καταλυτικός τους ρόλος στη μάχη των Λεύκτρων, έκαναν αρκετούς σε κατοπινές εποχές να τους μιμηθούν, ιδρύοντας αντίστοιχους «ιερούς λόχους» σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους.
Ο Ιερός Λόχος κατά το 1821
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, κατά τις επιχειρήσεις της Επαναστάσεως του 1821, ίδρυσε και αυτός τον νέο Ιερό Λόχο, ο οποίος ήταν στρατιωτικό σώμα που το συγκρώτησε στη Φωξάνη, πόλη στα όρια της Μολδαβίας με τη Βλαχία, στις 9 ή στα μέσα Μαρτίου του 1821 και συγκροτήθηκε από εθελοντές σπουδαστές των ελληνικών παροικιών της Μολδοβλαχίαςκαι της Οδησσού, κυρίως. Ήταν η πρώτη οργανωμένη στρατιωτική μονάδα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και του ελληνικού στρατού γενικότερα. Ο Υψηλάντης πίστευε πως οι νεαροί αυτοί θα μπορούσαν να αποτελέσουν την ψυχή του στρατού του. Γι’ αυτό τους ονομάτισε από το κλασικό όνομα του Ιερού Λόχου των Θηβών.
Δομή – οργάνωση
Στη Φωξάνη, μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσης των Ιερολοχιτών, οργανώθηκε μεγαλοπρεπής τελετή ορκωμοσίας, κατά την τσαρική εθιμοτυπία. Αμέσως μετά την ορκωμοσία ο Αλέξανδρος Υψηλάντης μίλησε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό και παρέδωσε τη Σημαία του Ιερού Λόχου στον αρχηγό του Λόχου Γεώργιο Καντακουζινό. Στη συνέχεια οι Ιερολοχίτες παρέλασαν με βήμα στρατιωτικό τραγουδώντας πολεμικό θούριο, που είχε συγγράψει ο 20 χρόνια πριν ο Αδαμάντιος Κοραής για την «Ταξιαρχία των Ακροβολιστών της Ανατολής» του Βοναπάρτη, που πολεμούσε στην Αίγυπτο και στην οποία ταξιαρχία συμμετείχαν Έλληνες. Στους πρώτους 120 ιερολοχίτες προστέθηκαν και άλλοι αργότερα φτάνοντας τους 400, ενώ η οργάνωση του σώματος αυτού ολοκληρώθηκε στο Τιργοβίτσι.
Στολή
Οι άνδρες του Ιερού Λόχου έφεραν ομοιόμορφες στολές[1] ευρωπαϊκού τύπου, φτιαγμένες από ολόμαλλη μαύρη τσόχα. γι’αυτό και ονομάζονταν μελανοφόροι ή μαυροφόροι[2]. Η στολή του ιερολοχίτη αποτελούνταν από χιτώνιο μακρύ που έφθανε λίγο πιο πάνω από τα γόνατα, περισκελίδα και ψηλό χωρίς γείσο κάλυμμα κεφαλής, που σύμφωνα με την περιγραφή που δίνει ο Κωνσταντίνος Ράδος[3], έμοιζε με το κάλυμμα των Ουσάρων. Το κάλυμμα αυτό έφερε στην κορυφή λευκό λοφίο και ψηλά, τρίχρωμο εθνόσημο με κόκκινο λευκό και κυανό χρώμα.
Κάτω από αυτό, μετωπικά, υπήρχε νεκροκεφαλή με δύο οστά χιαστί από λευκό μέταλλο, σημαίνοντα Ελευθερία ή Θάνατος[4]. Ο ιερολοχίτης είχε για όπλο λογχοφόρο τυφέκιο ενώ έφερε χιαστί δερμάτινη ζώνη με τις παλάσκες και το γυλιό στη μέση. Το μόνο γνωστό μέχρι σήμερα κειμήλιο που προέρχεται από τη στολή των ιερολοχιτών, είναι ο επενδύτης του ιερολοχίτη Κωνσταντίνου Ξενοκράτους[5], (1803-1876), ο οποίος εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο[6] [7].
Σημαία
Η σημαία του Ιερού Λόχου ήταν τρίχρωμη. Στη μία πλευρά της σημαίας αναγραφόταν το ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ, στο κέντρο υπήρχε η εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Στην άλλη πλευρά υπήρχε η εικόνα του Φοίνικα αναγεννόμενου από τις φλόγες και αναγραφόταν ΕΚ ΤΗΣ ΚΟΝΕΩΣ ΜΟΥ ΑΝΑΓΕΝΝΩΜΑΙ. Στο στρατιωτικό οργανισμό που συνέταξε ο Νικόλαος Υψηλάντης στις παραγράφους ΙΑ και ΙΒ η σχετική οδηγία για τη σημαία αναφέρει: » Η Ελληνική σημαία τόσο εις τα της ξηράς στρατεύματα όσο και εις τα της θαλάσσης πρέπει να είναι κατασκευασμένη εκ τριών χρωμάτων: άσπρο, μαύρο και κόκκινο. Το άσπρο σημαίνει την αθωότητα της δικαίας ημών επιχειρήσεως κατά των τυράννων, το μαύρο το υπέρ πατρίδος και ελευθερίας θάνατον ημών και το κόκκινο την αυτεξουσιότητα του Ελληνικού λαού και την χαράν αυτού διότι πολεμεί δια την ανάστασιν της Πατρίδος»[8].
Οργάνωση
Διοικητής του Ιερού Λόχου διορίστηκε ο Γεώργιος Καντακουζηνός, πρώην ανώτερος αξιωματικός του τσαρικού στρατού – ο οποίος σύντομα παραμερίστηκε από τον Υψηλάντη – και υπασπιστής ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, συνιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας. Εκατόνταρχοι του Ιερού Λόχου ήταν ο Σπυρίδων Δρακούλης, δραματικός ηθοποιός, από την Ιθάκη, ο Κωνσταντινουπολίτης Δημήτριος Σούτσος, αδελφός του ποιητή Αλέξανδρου Σούτσου, ο Κεφαλλονίτης Λουκάς Βαλσαμάκης , ο Πελοποννήσιος Ανδρόνικος, ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Ρίζος, γιος του πρωθυπουργού της Μολδαβίας Ιάκώβο Ρίζο Νερουλό, ο Ρίζος από τα Ιωάννινα και ο Χιώτης Ιωάννης Κρόκιας.
Εκτός όμως από το Πεζικό τμήμα δημιουργήθηκε και Ιππικό με στολές Ουσάρων και Κοζάκων. Για δε την οργάνωση του Ιππικού σημαντικά χρηματικά ποσά διέθεσε επίσης και ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσος.
Όρκος Ι.Λ.
Στην Φωξάνη, οι σπουδαστές που δεν είχαν καμιά στρατιωτική εμπειρία άρχισαν να γυμνάζονται και να εκπαιδεύονται στην χρήση των όπλων και της λόγχης. Η ορκωμοσία τους έγινε στο ναό της πόλης:
block quote
«Ως Χριστιανός ορθόδοξος και υιός της ημετέρας Καθολικής Εκκλησίας, ορκίζομαι στο όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και της Αγίας Τριάδος να μείνω πιστός εις την Πατρίδα μου και εις την Θρησκείαν μου.
Ορκίζομαι να ενωθώ με όλους τους αδελφούς μου Χριστιανούς δια την ελευθερίαν της Πατρίδος μας.
Ορκίζομαι να χύσω και αυτήν την υστέραν ρανίδα του αίματός μου υπέρ της θρησκείας και Πατρίδος μου.
Να αποθάνω μετά των αδελφών μου υπέρ της Ελευθερίας της Πατρίδος και της Θρησκείας μου.
Να φονεύσω και αυτόν τον ίδιον τον αδελφόν μου, εάν τον εύρω προδότην της Πατρίδος μας.
Να υποτάσσομαι στον υπέρ της Πατρίδος μου αρχηγόν, Να μη βλέψω εις τα όπισθέν μου, εάν δεν αποδιώξω τον εχθρόν της Πατρίδος και Θρησκείας μου.
Να λάβω τα όπλα εις κάθε περίστασιν, ευθύς μόλις ακούσω ότι ο Αρχηγός μου εκστρατεύει κατά των τυράννων και να συγκαταφέρω άπαντας τους φίλους και γνωρίμους μου εις το να με ακολουθήσωσιν.
Να βλέψω πάντοτε τους εχθρούς μου με μίσος και με περιφρόνησιν.
Να μη παρατήσω τα όπλα προτού να ιδώ ελευθέραν την Πατρίδα μου και εξολοθρευμένους τους εχθρούς της.
Να χύσω το αίμα μου, ίνα νικήσω τους εχθρούς της θρησκείας μου ή ν΄ αποθάνω ως μάρτυς δια τον Ιησού Χριστόν.
Ορκίζομαι τέλος πάντων εις το της Θείας Μεταλήψεως φοβερόν Μυστήριον ότι θα υστερηθώ της Αγίας Κοινωνίας εις την τελευταία μου εκείνην ώρα, εάν δεν εκτελέσω απάσας τας υποσχέσεις, τας οποίας έδωσα ενώπιον της εικόνος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού »
block quote end
Θούριο Ι.Λ.
Το θούριο αυτό που υιοθέτησαν και τραγουδούσαν οι Ιερολοχίτες το είχε συγγράψει 20 χρόνια πριν ο Αδαμάντιος Κοραής.
Φίλοι μου συμπατριώται
δούλοι ν΄ άμεθα ως πότε;
των αγρίων μουσουλμάνων
της Πατρίδος των τυράννων
Έφθασεν ω φίλοι τώρα
εκδικήσεως η ώρα.
Η κοινή πατρίς φωνάζει
με τα δάκρυα μας κράζει!
Γίνομεν Γραικοί γενναίοι;
δράμετ΄ άνδρες τε και νέοι
κι είπατε μεγαλοφώνως
Είπατε όλοι τε συμφώνως
Κι΄ ασπαζόμεν΄ εις τον άλλον
μ΄ ενθουσιασμόν μεγάλον
έως πότε η τυραννία;
Ζήτω η Ελευθερία!
Επιχειρήσεις
Η πρώτη μεγάλη μάχη (πλην διαφόρων μικροσυμπλοκών) που επιλέγει να δώσει ο Υψηλάντης, είναι στην κωμόπολη του Δραγατσανίου, όπου είναι εγκατεστημένη ισχυρή φρουρά με ιππικό των Τούρκων. Μετά από μία τριήμερη δύσκολη πορεία κάτω από πολύ κακές καιρικές συνθήκες, ο Ιερός Λόχος θα φτάσει απέναντι από το Δραγατσάνι όπου θα στρατοπεδεύσει.
Την επόμενη ημέρα, 7 Ιουνίου 1821, θα ξεκινήσουν οι αψιμαχίες, προτού καταφτάσει όλο το στράτευμα, με την αποτυχημένη επίθεση του ελληνικού ιππικού του Βασιλείου Καραβία. Ο Ιερός Λόχος, με επικεφαλής τον Νικόλαο Υψηλάντη, έσπευσε προς βοήθεια με 375 αξιωματικούς και οπλίτες, αλλά η φυγή του τμήματος του Καραβία ανάγκασε τους Ιερολοχίτες να πολεμήσουν μόνοι τους χωρίς την υποστήριξη ιππικού. Πριν προφτάσει ο Ιερός Λόχος να σχηματίσει τετράγωνα, επιτέθηκε το τουρκικό ιππικό με αρχηγό τον Καρά Φέιζ και χώρισε το Λόχο στα δύο. Η μάχη ήταν σκληρή και αιματηρή. Οι Ιερολοχίτες πολέμησαν ηρωικά και έγραψαν μια ένδοξη σελίδα στη νεοελληνική ιστορία. Οι απώλειες ήταν σημαντικές, οι εκατόνταρχοι, ο σημαιοφόρος του Λόχου, 25 αξιωματικοί και 180 στρατιώτες έπεσαν νεκροί, ενώ 37 Ιερολοχίτες αιχμαλωτίστηκαν και στάλθηκαν στο Βουκουρέστι κι από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου αποκεφαλίστηκαν.
Στην κρίσιμη στιγμή της μάχης έφτασε ο Γεωργάκης Ολύμπιος[9] ο οποίος διέσωσε τους υπόλοιπους, 136 συνολικά, μεταξύ των οποίων και ο αρχηγός Νικόλαος Υψηλάντης και ο υπασπιστής του Ιερού Λόχου Αθανάσιος Τσακάλωφ, και τη σημαία του Λόχου από το σημείο που είχε πέσει ο σημαιοφόρος. Ο Νικόλαος Υψηλάντης σώθηκε τυχαία από έναν φιλέλληνα Γάλλο αξιωματικό, που τον ανέβασε στο άλογό του.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κατέφυγε στο Ρίμνικο, όπου συνέταξε την τελευταία διαταγή του στις 8 Ιουνίου 1821, με την οποία στιγμάτισε την προδοσία του πολιτικού και στρατιωτικού του επιτελείου και εξήρε την αυτοθυσία του Ιερού Λόχου:
«Σεις δε σκιαί των γνησίων Ελλήνων και του Ιερού Λόχου, όσοι προδοθέντες επέσατε θύματα δια την ευδαιμονίαν της πατρίδος, δεχτήτε δι’ εμού τας ευχαριστήσεις των ομογενών σας! Ολίγος καιρός και στήλη θα αναγερθή να διαιωνίση τα ονόματά σας. Με χαρακτήρες φλογερούς είνε εγκεχαραγμένα εις τα φίλτρα της καρδίας μου, τα ονόματα εκείνων όσοι μέχρι τέλους μ’ έδειξαν πίστιν και ειλικρίνειαν. Η ενθύμησίς των θα είναι πάντοτε το μόνον δροσιστικόν ποτό της ψυχής μου.»
Μνημεία αφιερωμένα στον Ιερό Λόχο
Μνημείο Ιερού Λόχου 1821, Πεδίον του Άρεως. Σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη (1843) ο οποίος υπήρξε Ιερολοχίτης.
Στο κοιμητήριο του Δραγατσανίου, στη Ρουμανία, υπάρχει το Μνημείο των Πεσόντων Ιερολοχιτών το οποίο ανεγέρθη στα 1884 με την πρωτοβουλία της συντακτικής επιτροπής της Ελληνικής εφημερίδος του Βουκουρεστίου «Σύλλογοι». Το μνημείο φιλοτέχνησαν από πεντελικό μάρμαρο οι Τήνιοι καλλιτέχνες Χαλεπάς και Λαμπαδίτης. Έχει ύψος συνολικά επτά μέτρων. Στην κύρια όψη του στηλοβάτη του υψώνεται μονόλιθος 5 μέτρων με ανάγλυφο σταυρό επί της ημισελήνου και από κάτω το σήμα των ιερολοχιτών. Στο κέντρο του στηλοβάτη εν μέσω δάφνινου στεφανιού αναγράφεται με χρυσά γράμματα : ΔΙΑΒΑΤΑ ΑΓΓΕΛΟΥ ΟΤΙ ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΜΕΘΑ ΥΠΕΡ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΓΩΝΙΣΑΜΕΝΟΙ/.[10]
Μία ακόμη στήλη εις μνήμην των ιερολοχιτών, έργο του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση, έστησε ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος, εις μνήμην του αδελφού του Δημητρίου, του ηρωικού εκατόνταρχου του Ιερού Λόχου στα 1845 αρχικά, ΒΔ του Πανεπιστημίου. Από τα 1885 η στήλη μεταφέρθηκε δίπλα στον Ιερό Ναό των Ταξιαρχών στο Πεδίον του Άρεως κοντά στο μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που φιλοτεχνήθηκε στα 1869, από τον Λ.Δρόση.[11]
Παραπομπές
list of 11 items
1. Φωτεινός, Ηλίας (1846). Οι άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως το 1821 έτος.. Εν Λειψία Σακσονίας..
2. Ράδος, σελ. 4
3. Ράδος
4. Φωτεινός, Ηλίας (1846). Οι άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 έτος.. Εν Λειψία της Σακσονίας..ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%CE%9F%CE%B9+%CE%AC%CE%B8%CE%BB%CE%BF%CE%B9+%CF%84%CE%B7%CF%82+%CE%B5%CE%BD+%CE%92%CE%BB%CE%B1%CF%87%CE%AF%CE%B1+%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82+%CE%95%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B5%CF%89%CF%82+%CF%84%CE%BF%CF%85+1821+%CE%AD%CF%84%CE%BF%CF%82.&rft.aulast=%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CF%82&rft.aufirst=%CE%97%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CF%82&rft.au=%CE%A6%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CF%82%2C%26%2332%3B%CE%97%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CF%82&rft.date=1846&rft.place=%CE%95%CE%BD+%CE%9B%CE%B5%CE%B9%CF%88%CE%AF%CE%B1+%CF%84%CE%B7%CF%82+%CE%A3%CE%B1%CE%BA%CF%83%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1%CF%82.&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%CE%99%CE%B5%CF%81%CF%8C%CF%82_%CE%9B%CF%8C%CF%87%CE%BF%CF%82_(1821)
5. Ζυγούρη, Νικολέττα (2011). «Ο ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΛΟΧΙΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΞΕΝΟΚΡΑΤΟΥΣ». Τεκμήρια Ιστορίας Μονογραφίες 2011 σσ 53-70.
6. «Ο Επενδυτής του ιερολοχίτου».
7. Ράδος, σελ. 3
8. Φιλήμων, Τιμολέων (1861). Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Αθήναι: Τύποις Π. Σούτσα & Α.Κτενά, σελ. σ.96.
9. Ράδος, σελ. 14-16
10. Ζυγούρη, Νικολέττα. «Ο επενδύτης του ιερολοχίτη Κωνσταντίνου Ξενοκράτους σ.57». Τεκμήρια Ιστορίας Μονογραφίες 2011.
11. Αντωνοπούλου, Ζέτα (2000). Τα γλυπτά της Αθήνας Υπαίθρια Γλυπτική 1834-2004. Αθήνα: ποταμός, σελ. 40.
list end
Πηγές
list of 7 items
• Βίοι Πλουτάρχου.
• Ράδος, Κωνσταντίνος Ν. (1919). Ο Ιερός Λόχος και η εν Δραγατσανίω μάχη. Εν Aθήναις: Πανεπιστημιακή Επιθεώρησις
• Γ. Κορδάτου. Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας
• Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA
• Φωτεινός Ηλίας (1846) Οι Άθλοι της εν Βλαχία Επαναστάσεως το 1821 έτος Εν Λειψία της Σακσονίας.
• Φιλήμων Τιμολέων (1861) Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως Αθήναι: Τύποις Σούτσα & Α. Κτενά
• Ζυγούρη Νικολέττα (2011) Ο επενδύτης του ιερολοχίτη Κωνσταντίνου Ξενοκράτους Τεκμήρια Ιστορίας Μονογραφίες 2011 ΙΕΕΕ σσ53-70
list end
Επιλογή κειμένων-επιμέλεια, του ιστορικού Άλκη Ευστρατίου.
