«Θρύλε, θεέ μου, Ολυμπιακέ μου!»
(ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΥΧΗ)
Στον «Γαλιλαίο» του Μπρεχτ ο μαθητής ελέγχει το Δάσκαλο, που υπέκυψε στις απειλές της Ιερής Εξέτασης, λέγοντας: «Αλίμονο, στη χώρα που δεν έχει ήρωες». Κι ο Γαλιλαίος του απαντά: «Αλίμονο, στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες».
Η εποχή μας έχει ανάγκη από ήρωες αλλά δεν μπορεί να τους προσφέρει. Γι’ αυτό προσφέρει είδωλα. Ακόμη κι αυτοί που συχνά προβάλλονται σαν ήρωες, είναι απλές κατασκευές τής πιο πλούσιας βιομηχανίας του καιρού μας, της βιομηχανίας ειδώλων. Τέτοιοι «ήρωες» εμφανίζονται παντού: στην πολιτική, στην οικονομία, στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στη μουσική. Μιλούν στο ραδιόφωνο, «ποζάρουν» για την τηλεόραση και τον τύπο, «κλέβουν» την προσοχή των νέων κυρίως, και αποτελούν το πιο συνηθισμένο αντικείμενο των καθημερινών συζητήσεων. Αν κανείς μελετήσει τις αθλητικές εφημερίδες της Δευτέρας, θα διαπιστώσει πως την προηγούμενη μέρα αναδείξαμε τόσους ήρωες όσους δεν αναδείξαμε το ’21!
Οι «ήρωες» αυτοί υπηρετούν ένα σύστημα «υφαρπαγής». Αντικείμενο της υφαρπαγής μπορεί να είναι η σκέψη μας, η ψήφος μας, το γούστο μας, ο χρόνος μας,
τα χρήματα μας. Γι’ αυτό οι «ειδωλοήρωες» δημιουργού¬νται για όλες τις δραστηριότητες μας. Υπάρχουν πρό¬τυπα για το τέλειο ντύσιμο, για το τέλειο σεξ, για τον τέ¬λειο ηγέτη, την τέλεια μητέρα, τον καλό πατέρα, σύζυγο ή εραστή, πρότυπα κινηματογραφικά, τηλεοπτικά, αθλη¬τικά, πρότυπα για την «ποπ» και τη «ροκ» μουσική, τη δημοσιογραφία, την επιστήμη και τη λογοτεχνία. Λένε πως τετρακόσιοι θεοί συνωστίζονταν στο Γαλατικό Πάν¬θεο. Εμείς, φυσικά, πρέπει να τους έχουμε ξεπεράσει. Γιατί η δική μας θρησκεία δεν είναι μονοθεϊστική είναι πολυθεϊστική, προσαρμοσμένη στις ανάγκες της κατανά¬λωσης. Σ’ όσο περισσότερους «θεούς» πιστεύεις, τόσο περισσότερο λιβάνι ξοδεύεις. (Το «λιβάνι» εδώ εκλαμ¬βάνεται με πολλές έννοιες).
Υπάρχει όμως μια διαφορά ανάμεσα στη δική μας θεολατρία και τη λατρεία των αρχαίων. Εμείς δε λα¬τρεύουμε θεούς με ανθρώπινες αδυναμίες, αλλά ανθρώ¬πους με «θεϊκές». Οι σύγχρονοι θεοί δε γεννιούνται στη φαντασία των ανθρώπων από την ανάγκη τους να πιστεύσουν σε κάτι, αλλά στους εγκεφάλους —φυσικούς ή ηλεκτρονικούς- διαφημιστικών εταιριών από την ανά¬γκη τους να κερδίσουν περισσότερα χρήματα. Άλλωστε, αυτός είναι ο λόγος που οι σύγχρονοι «θεοί», προϊόντα κι αυτοί μαζικής παραγωγής, δεν έχουν τα πλεονεκτή¬ματα των αρχαίων. Είναι κατασκευασμένοι για να είναι καταδικασμένοι στη γρήγορη φθορά και στην αντικατά¬σταση τους με νέους. Σ’ αυτό συμβάλλει το γεγονός ότι οι περισσότεροι «πιστοί» είναι νέοι και θέλουν νέους —τους δικούς τους— «θεούς».
Από πού όμως ξεκινάει η περίεργη αυτή «θρησκομανία», που έχει καταλάβει το σύγχρονο κόσμο; Αναμφι¬σβήτητο αίτιο είναι η ιδεολογική σύγχυση, που έχει προ¬κληθεί μετά από τον κλονισμό και κατάρρευση πατροπα¬ράδοτων αξιών. Η ιδεολογική σύγχυση δεν επιτρέπει στις μάζες τη δημιουργία εδραίων πεποιθήσεων, προσω¬πικών αρχών και προτύπων. Ένας άνθρωπος, λοιπόν, που δεν έχει ξεκαθαρισμένο ιδεολογικό στίγμα, μπορεί εύκολα να υιοθετήσει ξένους στόχους και σκοπούς, που θα του προβάλουν, θα του υποβάλουν και θα του επιβά¬λουν κάποιοι με τη μορφή νέων θεοτήτων. Οι νέοι μάλι¬στα, τα μεγαλύτερα θύματα της ιδεολογικής σύγχυσης, είναι οι πιο φανατικοί οπαδοί τού κάθε «θεού». Η συν¬ταγή της κατασκευής νέων θεών είναι τόσο -σατανική, που φτάνει ως τη «θέωση» του τρομοκράτη, για να γίνει το «κατόρθωμα» του τραγούδι, το τραγούδι δίσκος, προς όφελος κάποιων δισκογραφικών εταιριών, που είναι υποτελείς των μεγάλων πολυεθνικών. Έτσι ο νεαρός που ψάλλει «Πάμε για πολιτείες αναρχικές» ή το ιδιόμελον «έ¬λα, έλα τρομοκράτη με τη βόμβα στο χέρι να δούμε κι εμείς την άνοιξη, να διώξεις τη μιζέρια», δεν αντιλαμβά¬νεται ότι γίνεται ντελάλης των ανθρώπων, που αναπα¬ράγουν τη μιζέρια. Ο τρομοκράτης, όσους κι αν σκοτώ¬σει, είναι το πιο τραγικό θύμα, το «ιερόν σφάγιον».
Μια άλλη αιτία της φαινομενικά ανεξήγητης «Θεογο¬νίας» των ημερών μας είναι η παθητικότητα. Ο σύγχρο¬νος άνθρωπος έχει συνηθίσει ν’ αγοράζει ό,τι φτιάχνουν άλλοι γι’ αυτόν, να «διασκεδάζει» με τηλεοπτικές ται¬νίες, επιλεγμένες από άλλους, να γελά με ανόητες κωμω¬δίες, αφού ακούει κονσερβοποιημένο γέλιο. Γιατί, λοι¬πόν, ένας τέτοιος άνθρωπος να μη συνηθίσει να τον πλάθουν άλλοι μέσω των νέων «θεών», να του φτιάχνουν άλλοι ό,τι θα μπορούσε να φτιάξει αυτός; Αυτοί οι άλλοι μπορεί να του προσφέρουν στόχους μα όχι σκοπούς. Κι ένας εύκολος στόχος είναι πάντα ο εαυτός του.
Οι μονοθεϊστικές θρησκείες είναι πολύ απαιτητικές. Ζητούν μετάνοια, πίστη, προσφορά, νηστεία, λιτότητα. Αντίθετα, ο βιομηχανικός «πολυθεϊσμός» είναι συγκαταβατικός, συγχωρεί τα πάντα, ανέχεται τα πάντα, απορ¬ρίπτει την εγκράτεια και γίνεται κήρυκας της χλιδής και της πολυτελούς διαβίωσης. Ο ναός των σύγχρονων «θρη¬σκειών» είναι η αγορά. Ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει ότι τα πάντα αγοράζονται. Γιατί να μην αγοράσει γρή¬γορα κι εύκολα κάποιους «σκοπούς», όσο γρήγορα κι εύκολα αγοράζει ένα σάντουιτς από το «fast food;»
Κάποτε οι άνθρωποι πίστευαν πως ο Θεός ή οι θεοί έφτιαξαν τον κόσμο. Σήμερα κάποια συστήματα φτιά¬χνουν τους μοντέρνους «θεούς» κι αυτοί «φτιάχνουν» τον κόσμο, όπως είναι καθορισμένο από το σύστημα που έφτιαξε και τους ίδιους. Οι πονηροί «ιερείς» του καιρού μας έχουν απλώσει τη «θρησκεία» τους παντού, ακόμη και στην πολιτική. Πάντα βέβαια οι λαοί είχαν την τάση να θεοποιούν τους ηγέτες τους. Όμως παλιά η τάση αυτή ανάβλυζε μέσα από το λαό σαν εσωτερική ανάγκη. Σήμερα επιβάλλεται «εκ των άνω» σαν εξωτερική ανάγκη.
Είναι συχνό το φαινόμενο κόμματα και κινήματα, για ν’ αποκτήσουν δύναμη και να εξάψουν την πίστη των οπαδών τους, να θεοποιούν τον αρχηγό τους. Αν δεν μπορούν να κάνουν κάτι τέτοιο, πράττουν το αντίστρο¬φο. Κάνουν αρχηγό κάποιον ήδη αναγνωρισμένο «θεό» και προσδοκούν αύξηση της πελατείας των πιστών. Ο ηγέτης-είδωλο προσφέρει κι ένα πρόσθετο όφελος στην παράταξη του: είναι ανώτερος κριτικής. Η γοητεία του είναι τέτοια, ώστε να μην κρίνονται οι πράξεις του, όσο διαβλητές κι αν είναι, αλλά να κρίνονται και να επικρί¬νονται αυτοί που τολμούν να τις κρίνουν.
Δεν είναι τυχαίο που πολιτικοί αρχηγοί, μ’ αμφισβη¬τούμενες ικανότητες, με ανύπαρκτο πολιτικό ήθος, αλλά με καλούς συμβούλους και διαφημιστές καταφέρνουν να κερδίσουν το θαυμασμό και τη λατρεία των λαών, να γί¬νουν αστέρες της πολιτικής σκηνής με τα μέσα που χρη¬σιμοποιούσε για τις χολυγουντιανές του υπερπαραγωγές ο Σεσίλ ντε Μιλ. Τα πάντα στηρίζονται στο περίφημο «image», που τους εξασφαλίζουν οι καλοί φωτισμοί, οι εν¬τυπωσιακές αφίσες, οι ογκώδεις και καλά σκηνοθετημέ¬νες συγκεντρώσεις, οι ιδιορρυθμίες στον τρόπο ομιλίας και συμπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι ο Αλκιβιάδης, ο πρώτος μεγάλος ανήθικος ηγέτης της αρχαιότητας, είχε γίνει το ίνδαλμα της αθηναϊκής νεολαίας με την εντυπωσιακή του εμφάνιση και τον εκκεν¬τρικό τρόπο ζωής του. Ήταν ο πρώτος «δανδής»* της ιστορίας.
* Δανδής (αγγλ): Ο καλλωπιζόμενος, αυτός που μετέρχεται εξεζητη¬μένους τρόπους. Για τον Αλκιβιάδη ειδικά ο κωμικός Άρχιππος είχε γράψει: «Κλασαυχενεύεται τε και τραυλίζεται».
Η θεοποίηση του ηγέτη, ομολογημένη ή μη, πέρα από κάποιους εκλογικούς στόχους, υπηρετεί κι άλλους βαθύ¬τερους σκοπούς. Συχνά ένα πολιτικό κίνημα βαφτίζεται επανάσταση κι ο αρχηγός της «επανάστασης» θεοποιεί¬ται και το πορτρέτο του δεσπόζει παντού, σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους. Ο θεοποιημένος ηγέτης με τη θέωσή του καλύπτει όλους εκείνους που τον θέλουν, τον προωθούν και τον επιβάλλουν σαν ηγέτη. Το αλάθητο του συγκαλύπτει τα δικά τους λάθη. Παλιότερα η Ρωσία γνώρισε το φαινόμενο του σταλινισμού. Όμως δεν είναι ο Στάλιν που γέννησε το Σταλινισμό, αλλ’ ο «σταλινι¬σμός» (ένας ορισμένος τρόπος πολιτικής πρακτικής που προϋπήρχε), είναι αυτός που ανέδειξε το Στάλιν. Είναι ακόμη πιο κοντινή η περίπτωση του Κινέζου ηγέτη Μάο-τσε-Τουνγκ, που ενώ βρισκόταν επί μια δεκαετία σε κα¬τάσταση φυτού, η περίφημη «σκέψη» του, συμπυκνωμένη στο «κόκκινο βιβλίο», είχε γίνει το Άγιο Πνεύμα ολό¬κληρου του κινεζικού λαού. Τι απέμεινε σήμερα απ’ όλη αυτή τη θεογονία που συχνά άγγιξε τα όρια της τερατογονίας;
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους «θεούς» της επι¬στήμης και της τέχνης. Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα —πέρα από τον Μεγάλο Θεό, τον ηγέτη—, δημιουργούνται κι άλλες μικρότερες «θεϊκές» υπάρξεις, κάτι σαν Χε¬ρουβείμ και Σεραφείμ, που προσθέτουν λάμψη με τη λάμψη τους στο καθεστώς. Πρόκειται για καλλιτέχνες, διανοούμενους, επιστήμονες, που υποστηρίζουν ιδεολο¬γικά το καθεστώς, που ξέρουν να «χρυσώνουν» τη θλι¬βερή πραγματικότητα, να διαστρεβλώνουν την αλήθεια, να εθίζουν το λαό στο πομπώδες και στο χυδαίο, να τον μαθαίνουν να φοβάται το φως της γνώσης και ν’ αρκεί¬ται στις «αλήθειες» της άγνοιας.
Δε λείπουν, όμως, από την εποχή μας και οι πόλεμοι και μάλιστα οι πιο βρώμικοι πόλεμοι, μια και οι περισ¬σότεροι «μυρίζουν πετρέλαιο». Ένας πόλεμος, όμως, θέλει τους δικούς του «θεούς», τους δικούς του «ήρωες». Το Χόλυγουντ μπορεί, χάρη σε προικισμένους σκηνοθέ¬τες να μας έδωσε όλη τη φρίκη του βιετναμικού πολέμου («Ελαφοκυνηγός», «Αποκάλυψη τώρα», «Πλατούν»), μας έδωσε, όμως, και το νέο πολεμικό θεό, που σαν Μεσ¬σία ανέμενε ο αμερικανικός λαός, τον διαβόητο Ράμπο! Κάθε στρατός γίνεται πιο μαχητικός, όταν πιστεύει πως μέσα στις τάξεις του βρίσκονται ήρωες και ημίθεοι. Οι στρατιώτες βρίσκουν κάποιο «ιδανικό», για να πολεμή¬σουν, μιμούμενοι το παράδειγμα του «ήρωα». Κι αυτό είναι πολύ βασικό, όταν μάλιστα ο πόλεμος αυτός δε γί¬νεται για κάποιο ιδανικό.
Αλλ’ ο πόλεμος έχει πολλές μορφές στην εποχή μας. Ο πιο προσοδοφόρος είναι ο πόλεμος των κατασκόπων. Δεν ξέρουμε τι κέρδη αποκομίζουν οι μυστικές υπηρε¬σίες. Ξέρουμε όμως ότι τα πιο πολλά κέρδη αποκομίζουν οι κινηματογραφικές εταιρίες. Οι ταινίες «Τζέιμς Μποντ» επί 25 χρόνια αποτελούν ένα αξιομελέτητο κοινωνικο-ψυχολογικό φαινόμενο. Ο Πλωτάρχης Τζέιμς Μποντ είναι ο πρώτος τεχνοκράτη ς-θεός του καιρού μας. Έχει όλες τις «χάρες» που είχαν οι αρχαίοι θεοί αλλ’ επι¬πλέον διαθέτει τους «κεραυνούς» της σύγχρονης τεχνο¬λογίας. Γι’ αυτό κρατάει ακόμη την πρώτη θέση στη σύγ¬χρονη «μυθολογία». Σε πιο «ρεαλιστικό» επίπεδο κινεί¬ται ένας άλλος «θεός» που τον ενσαρκώνει ο ηθοποιός Κλιντ Ήσγουντ, που αποτελεί το ίνδαλμα όλων των κα¬τώτερων αστυνομικών της υφηλίου, οι οποίοι μεταφέ¬ρουν τον εαυτό τους στην οθόνη και βλέπουν με αγαλ¬λίαση τον «Βρώμικο Χάρυ» να κάνει αυτά που δεν τους επιτρέπει ο νόμος να κάνουν οι ίδιοι.
Άρα, παντού χρειαζόμαστε θεούς. Ο ένας Θεός δε μας φτάνει. Έτσι, η αγορά μας προσφέρει σε αφθονία θεούς, ακόμη και «θεούς Ι.Χ.», αφού άλλωστε ένα «Ι.Χ.», το αυτοκίνητο KIT, λίγο έλειψε να θεοποιηθεί. Η βιομη¬χανία ινδαλμάτων ανθεί πρωτίστως σ’ ό,τι έχει σχέση με το θέαμα. Βρισκόμαστε εξάλλου στην εποχή της εικόνας, της εικόνας που είναι αυτοδύναμη και δε χρειάζεται «υποστηρίγματα», για να επιβληθεί. Έτσι, οι θεοί-είδωλα κυριαρχούν στη σκηνή, στην τηλεοπτική και κινη¬ματογραφική οθόνη. Ακόμα και το άκουσμα, το τραγού¬δι, η μουσική, στις μέρες μας δεν μπορεί να «σταθεί» χω¬ρίς εικόνα. Οι «καλλιτέχνες-θεοί» είναι άτομα μ’ εκκεν¬τρική εμφάνιση, έξαλλα ρούχα, βαμμένα πρόσωπα, τυ¬λιγμένοι με εκτυφλωτικά φώτα, που αναπληρώνουν με τη λάμψη τους την έλλειψη λάμψης ταλέντου.
Και σ’ αυτή την περίπτωση οι «θεοί» του θεάματος δεν παύουν να υπηρετούν τους σκοπούς του Δημιουρ¬γού τους. Ο σημερινός Δημιουργός δε λέγεται πια Θεός, λέγεται «μάναντζερ» ή, επί το λαϊκότερον, «ατζέντης». Είναι αυτός που πλάθει τους «χαμοθεούς», όπως έλεγε ο Σκαρίμπας, που θέλγουν τις χαμηλές ορέξεις μας. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που είδωλο της δεκαετίας μας έχει γίνει το «ανδρόγυνον», αυτό που στην παγκόσμια γλώσσα αποκαλείται «γιούνισεξ». Το ίνδαλμα της σκηνής ή της οθόνης, κυρίως όμως της μουσικής, όντας ερμα¬φρόδιτο, επιτρέπει τη λατρεία και την ταύτιση κάθε κοι¬νού, αντρικού και γυναικείου μαζί. Η λατρεία εκφράζε¬ται στην καθημερινή ζωή μ’ αντιστροφή των παραδοσιακών ενδυμασιών (ενιαίος τύπος ένδυσης γι’ αγόρια και κορίτσια) αλλά και συμπεριφορών. Έτσι τα πρωτεία στην κατανάλωση περιττών ειδών δεν ανήκουν αποκλει¬στικά στις γυναίκες. Μάλιστα η αγορά καλλυντικών για άνδρες, για πρώτη φορά αρχίζει να ξεπερνά την αγορά των γυναικείων!
Παράλληλα, στην υπηρεσία της βιομηχανίας πρόσκαι¬ρων θεοτήτων έχει σήμερα τεθεί και ο αθλητισμός. Όσο πιο μεγάλες δυνατότητες αγοράς δίνει ένα άθλημα, τόσο περισσότερο προωθείται. Πίσω από τους μεγάλους αθλη¬τές, τις μεγάλες ομάδες βρίσκονται οι μεγάλες εταιρίες. Οι αθλητές γίνονται καλογυμνασμένες μηχανές για την επίτευξη μεγάλων «ρεκόρ», ή μεγάλου «σκορ». Τους πε¬ριβάλλουν με ξεχωριστή αίγλη, τους προβάλλουν πα¬ντού, για να εξασφαλίσουν όσο το δυνατόν περισσότε¬ρους θαυμαστές, μιμητές, αγοραστές, για να αγοραστούν περισσότερα προϊόντα με την υπογραφή τους. Πρόσφα¬τα, η εισβολή του μεγάλου κεφαλαίου στον αθλητισμό υπηρετεί κι άλλους σκοπούς. Ο πρώτος είναι εμφανής: όταν οι νέοι, κυρίως, ασχολούνται με πάθος με το αθλη¬τικό θέαμα, δεν ασχολούνται με το πολιτικό πρόβλημα. Κι αυτό, όπως είναι φυσικό, κάποιους βολεύει. Ο δεύ¬τερος στόχος δεν είναι άμεσα ορατός: αγοράζοντας μια ομάδα, «αγοράζεις» και τους οπαδούς της. Κι όποιος μπορεί να χειραγωγεί μια παθιασμένη μάζα, μπορεί να εκβιάζει κάποιες πολιτικές λύσεις που τον υπηρετούν.
Άρα, στο σημερινό Πάνθεον δεν υπάρχουν αγγελού¬δια. Οι θεοί-είδωλα του καιρού μας λειτουργούν σαν «ψυχοπέδες» και «ψυχοαλυσίδες». Αυτοί που μας τους επιβάλλουν, ξέρουν να μετατρέπουν το τίποτα σε κάτι και αυτό το «κάτι» σε στοιχείο ζωής! Έτσι κανονίζουν τι θα δούμε, τι θα φάμε και τι θα πιούμε, πώς θα ντυθούμε, θα ψυχαγωγηθούμε, θα συμπεριφερθούμε. Αύριο θα μας επιβάλλουν τη «δικτατορία της σκέψης», μια και αυτοί, ελέγχοντας την καινούργια «θρησκεία», θα καθορίζουν σύμφωνα με τα μέτρα τους το κάθε πολιτικό δόγμα, το οποίο υποχρεωτικά θα ασπάζεται το κάθε κόμμα, που έχει φιλοδοξίες εξουσίας. Οι «αιρετικοί» θ’ αποτελούν ένα απλό δημοκρατικό «άλλοθι».
Η συνεχής ανανέωση των «θεών» δείχνει πως οι πόρ¬τες του σύγχρονου Πανθέου είναι για όλους ανοιχτές. Σήμερα, βέβαια, προτιμούνται οι άνθρωποι με τα πολλά ντεσιμπέλ. Το γεγονός ότι ο Ήφαιστος ήταν χωλός κι όμως καθόταν στον Όλυμπο, δείχνει πως κι οι κουτσοί μπορούν να φθάσουν στη θέωση. Συχνά δικαίως. Όμως συχνά στη θέωση έφθασαν φρενοβλαβείς ή ολιγοφρενείς. Π.χ. ο Καλιγούλας, ο Κλαύδιος, ο Χίτλερ. Άρα όλοι μπορούμε κάπου να γίνουμε θεοί!
Όμως, ο Έριχ Φρομ, πάντα δυσάρεστος, μας χαλάει τα σχέδια. Η «ειδωλοκατασκευή», γράφει, δείχνει το βαθμό αλλοτρίωσης του σημερινού ανθρώπου, μια αλ¬λοτρίωση που δε διαφέρει από τη συνήθεια των αγρίων που έσκυβαν το κεφάλι και προσκυνούσαν τον ήλιο. Σή¬μερα, κρίνοντας την ποιότητα των «προτύπων», δεν προσκυνάμε τον ήλιο αλλά το σκοτάδι.
(27 Φεβρουαρίου 1988)
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε΄
GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997
