Οι πατέρες της εκκλησίας μας, για να δώσουν έμφαση στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος εκ μόνου του Πατρός, τονίζουν το «εκ μόνου»1 προκειμένου να μην υπάρξει κανένα περιθώριο αμφισβητήσεως στη διδασκαλία τους.2 Ειδικότερα ο Μ. Φώτιος με κατηγορηματικό τρόπο δηλώνει το «εκ μόνου» λέγοντας: «το Πνεύμα το άγιον εκ μόνου και του αυτού αιτίου θεολογείται εκπορεύεσθαι».3 Ομοίως και ο Υδρουντινός ηγούμενος τονίζει την ίδια φράση: «εκ του Πατρός μόνου κατά την του Υιού μαρτυρίαν την έγουσαν το εκ του Πατρός εκπορευόμενον».
Επειδή, όμως, η φράση «εκ του μόνου του Πατρός» δεν αναφέρεται στο Σύμβολο της Πίστεως, οι Λατίνοι δεν δέχονται την εγκυρότητά της και συνεπώς θεωρούν, ότι τους δίδεται πρόσφορο έδαφος να υποθέσουν, ότι το Πνεύμα εκπορεύεται και εκ του Υιού. Βέβαια, το ίδιο θα μπορούσαν να ισχυρισθούν και για τη γέννηση του Υιού, για Τον Οποίο στο Σύμβολο της Πίστεως διαβάζουμε «εκ του Πατρός γεννηθέντα» και όχι «εκ μόνου του Πατρός γεννηθέντα». Δεν το πράττουν, όμως, και συμφωνούν ότι ο Υιός γεννάται μόνο εκ του Πατρός. Διαφαίνεται, όμως, κατ’ αυτόν τον τρόπο η ασυνέπειά τους στην ερμηνεία χωρίων της Αγίας Γραφής και η επιλεκτική προβολή αυτών, που ικανοποιούν τις θεολογικές τους αυθαιρεσίες.
Ομοίως και στην αντιπαράθεση του Νικολάου Υδρούντος με τους Λατίνους, οι τελευταίοι κατηγορούν τους ορθοδόξους, ότι προσθέτουν αυθαίρετα φράσεις λέγοντας ότι το «εκ μόνου του Πατρός» δεν το αναφέρει το Σύμβολο της Πίστεως. Και με υπεροπτικό ύφος ισχυρίζονται, ότι, εάν επιτρέπεται στους ορθοδόξους να εισάγουν προσθήκες στα δόγματα της πίστεως, τότε πολύ περισσότερο επιτρέπεται σε αυτούς να πράττουν το ίδιο ως εκπρόσωποι του αποστόλου Πέτρου δικαιολογώντας έτσι την προσθήκη «και εκ του Υιού».4
Σε αυτή τη συλλογιστική ο Νικόλαος, απαντά, ότι οι ορθόδοξοι δεν προσθέτουν ούτε μετακινούν κάτι από τα δόγματα που όρισαν ο Χριστός και οι πατέρες,. Και υποστηρίζει ότι το «εκ μόνου του Πατρός» το πρεσβεύουν, για να αντιταχθούν στην προσθήκη του Fillioque των Λατίνων. Παράλληλα, χρεώνει τη διευκρινιστική φράση των ορθοδόξων στην εμμονή των Λατίνων στο Fillioque, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Καμοί δεδωκώς εξ ανάγκης πρόφασιν του προσθήναι το μόνου, προς αναίρεσιν της παρά σου καινοτομηθείσης προσθήκης», και συνεχίζει ερωτώντας ρητορικά: «Και πώς προσθήκη η της προσθήκης αναίρεσις;».5
Ταυτόχρονα ο Υδρουντινός μοναχός αντιδρά με παρρησία στα επιχειρήματα των συνομιλητών του ισχυριζόμενος ότι είναι φρονιμότερο ο διάλογος να στραφεί στην αναίρεση της λατινικής προσθήκης του Fillioque και όχι στην αναίρεση της φράσεως των ορθοδόξων «εκ μόνου». Διότι μόνο η αφαίρεση της πρώτης προϋποθέτει την ανάκληση της δευτέρας, καθώς αποφαίνεται «ουκ έτι δεήσομαι της αυτήν αναιρούσης προσθήκης»,6 και μόνο τότε οι ορθόδοξοι θα είναι έτοιμοι για συμφιλίωση.7
Ακολούθως, ο Νικόλαος ως άριστος γνώστης και χειριστής της ελληνικής γλώσσας δύναται να διακρίνει τις λεπτές αποχρώσεις των προθέσεων και να αναλύσει το εννοιολογικό περιεχόμενο που προσδίδουν οι φράσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επισημαίνει, πως στην περίπτωση της φράσεως «εκ του Πατρός» απορρέει αβίαστα και η φράση «εκ μόνου του Πατρός», γιατί ένα είναι το πρόσωπο του Πατρός, ώστε ακόμα και αν δεν λέγεται το «μόνου» εννοείται.8 Αυτή η επιχειρηματολογία έχει τη ρίζα της στον Μ. Αθανάσιο ο οποίος ήδη τον 4ο αιώνα σημείωνε: «Ώσπερ γαρ πάντων λεγόντων, γέννημα Πατρός ο Υιός, συνεπινοείται και το εκ μόνου του Πατρός ο Υιός κατά την προαιώνιον γέννησιν˙ ούτω και πάντων λεγόντων το Πνεύμα πρόβλημα Πατρός, συνεπινοείται και το εκ μόνου του Πατρός το Πνεύμα, κατά την προαιώνιον πρόβλησιν˙ ει μόνος εκ μόνου του Πατρός ο Υιός, και μόνον εκ μόνου του Πατρός το Πνεύμα το άγιον».9 Συνεπώς από τη φράση «του Πατρός» συνεπάγεται και η «εκ του Πατρός» μιας και ο Πατήρ είναι αίτιος των άλλων δύο προσώπων. Αντίθετα, η συνακολουθία αυτή είναι ανεφάρμοστη για το πρόσωπο του Υιού, αφού η φράση «του Υιού» δεν οδηγεί στην «εκ του Υιού», καθώς ανάμεσα στον Υιό και το Πνεύμα δεν υπάρχει σχέση αιτίας – αιτιατού. Προς επίρρωση των ισχυρισμών του ο Νικόλαος φέρει το παράδειγμα δύο αδελφών που αναμφίβολα έλκουν την προέλευση από τον πατέρα τους – άρα, εδώ έχει ισχύ η πρόθεση «εκ» – και ταυτόχρονα ευσταθεί η γενική «του πατέρα» ως δηλωτική της σχέσεώς τους με αυτόν. Όμως, για τη μεταξύ τους σχέση η γενική ουδόλως επικυρώνει και την αμοιβαία προέλευσή τους, γιατί η αρχή και των δύο είναι έξω από αυτούς, είναι ο πατέρας τους. Ο ορθόδοξος συγγραφέας μας λέγει, δηλαδή, πως η κοινή προέλευση δεν συνεπάγεται ταύτιση ή ομοιότητα των προερχομένων. Όπως δύο αδέλφια, που ανέφερε, δεν ομοιάζουν απόλυτα στα εξωτερικά και εσωτερικά χαρακτηριστικά τους. ειδικά, καθόλου στην Τριαδική Θεότητα˙ ο Υιός και το Πνεύμα έχουν διαφορετική – ιδιότροπο και μονότροπο την ονομάζει ο Νικόλαος – πρόοδο. Ο μεν Υιός είναι γεννητός, εξ ου και η προσφώνησή Του, το δε Πνεύμα προβλητό. Επομένως, διατηρούν ακέραιη την ιδιαίτερη υπόστασή τους που, όμως, αντλείται και για τα δύο πρόσωπα από την υπόσταση του Πατρός.10
Ο Νικόλαος εξ Υδρούντος , για να δηλώσει την αΐδια εκπόρευση του αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα, χρησιμοποιεί αδιακρίτως τις προθέσεις «εκ»,11 «από»12 ή «παρά»13 του Πατρός εκπορευόμενον και βεβαίως τονίζει το «εκ μόνου του Πατρός»14 προς αποφυγήν κάθε παρανοήσεως. Έτσι θεμελιώνεται η «μία αρχή» στην Τριάδα, διαφυλάσσεται η ισότητα των τριών θείων προσώπων και δηλώνεται ο αΐδιος και φυσικός τρόπος υπάρξεώς τους.
Τονίζοντας το «εκ μόνου του Πατρός» η πατερική γραμματεία προσπάθησε να θωρακίσει την θεόσδοτη διδασκαλία περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαφυλάσσεται η δογματική αλήθεια περί της μοναρχίας του Πατρός και το αΐδιο των υποστάσεων.
Υποσημειώσεις.
1. Βλ. Αθανάσιος Αλεξανδρείας, εκ του κατά Λατίνων λόγους, σελ. 28, 825 Α, του ιδίου, ετέραι τινές ερωτήσεις, σελ. 28, 777 Β, Φώτιος Κων/πόλεως, περί της του αγίου Πνεύματος μυσταγωγίας, σελ. 102, 296 Β, του ιδίου, επιστολή εγκύκλιος προς τους της ανατολής αρχιερατικούς θρόνους, σελ. 102, 732 ΑΒ. Γρηγόριος Παλαμάς, λόγος δεύτερος, περί της εκπορεύσεως του αγίου Πνεύματος, Χρήστου συγγράμματα Α’, σελ. 135- 136.
2. Σχετικά διαβάζουμε στο βιβλίο του DESEILLE, η πορεία, σελ. 100: «Οι Λατίνοι αντιρρητικοί κατηγόρησαν γενικά τον άγιο Φώτιο ότι καινοτόμησε διακηρύσσοντας ότι το άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνου του Πατρός. Στην πραγματικότητα η διατύπωση δεν περικλείει τίποτε το καινούργιο και δεν κάνει παρά να αποσαφηνίζει – χωρίς να προσφέρει την παραμικρή εξέλιξη – την κοινή διδασκαλία των Πατέρων, που δεν είχαν υποστεί την επίδραση του Αυγουστίνου. Οι πατέρες είναι ομόφωνοι στο να αποδώσουν μόνο στον Πατέρα μία αιτιότητα σε σχέση με την υποστατική ύπαρξη του αγίου Πνεύματος».
3. Φώτιος Κων/πόλεως, περί της του αγίου πνεύματος μυσταγωγία, σελ. 102, 279- 280.
4. Λέγουν οι Λατίνοι προς τους Ορθοδόξους: «Αλλά και συ φησί προστίθης το μόνου εκ του Πατρός λέγων μόνου, καίτοι μηδαμού τούτο της θείας γραφής παραλαμβαννούσης ει τοίνυν σοι έξεστι προστιθέναι, ου πολλώ μάλλον εμοί τω πρωτοθρόνω, τω κορυφαίω, τω τας κλεις της βασιλείας εκ διαδοχής Πέτρου πεπιστευμένω;», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 70r
5. Τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 70v
6. Τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 71r
7. «Ούτως ειρηνικός καγώ ούτω προς καταλλαγάς ετοιμότατος» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 71r
8. «Τι ουν; Ου προσθήκη το μόνου; Ουχί, οπότε και μη εκφωνούμενον συννοείται. Ει μη γαρ και άλλος εν τη Τριάδι Πατήρ», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 70v
9. Αθανάσιος Αλεξανδρείας, εκ του κατά Λατίνων λόγους, σελ. 28, 825 Α.
10. «Και γουν αδελφός αδελφού λέγεται. Άλλ’ ουχί και εκ του αδελφού λεχθείη ποτ’ αν, καίτοι άμφω και του πατρός υιοί και εκ του πατρός. Ούτως ουν και ο Υιός και το Πνεύμα του Πατρός άμφω και μέντοι εκ του Πατρός, αίτιος γαρ αμφοίν ο Πατήρ. Άλλ’ ο μεν γέννημα του Πατρός διο και ο Υιός, το δε πρόβλημα διο και Πνεύμα, και ουκ αδελφοί ούτε δύο Υιοί, ούτε δύο Πνεύματα, τα εκ του ενός προϊόντα Πατρός ου γαρ ομοία, ουδέ η αυτή, άλλ’ ιδιότροπος εκατέρων η πρόοδος και μονότροπος», τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 71v
11. Βλ. τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, ff, 3r, 6v, 8,v 18,v 20v, 23r 24v 28v 31r 36r 42v 52r 53r
12. Βλ. τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232, ff. 32r 80r
13. Βλ. τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 ff. 5v 21r 29v 30r 34r 35v 36r 38v 49r 50r 56v 64r 77v 90v
14. Βλ. τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, ff. 48r 62v
Από το βιβλίο: Για το δόγμα και τη λατρεία…, του Σωτήρη Ν. Κόλλια.
Μία πρωτότυπη προσέγγιση στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων μέσα από ανέκδοτα χειρόγραφα
Εκδόσεις Γρηγόρη, Φεβρουάριος του 2019
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
