Οι περισσότεροι ιστορικοί σου χαρακτηρίζουν «Χρυσούν αιώνα» του Βυζαντίου τον 6ον αιώνα μ. Χ. και ειδικότερα την περίοδο του Ιουστινιανού, που ανέπτυξε εξαιρετικά πολύπλευρη, επιτυχημένη, μεγαλόπνοη δραστηριότητα και ήταν ο εμπνευστής όλων των μεγάλων έργων. Μερικοί ιστορικοί ελέγχουν με δριμύτητα τον Ιουστινιανό για τη φιλόδοξη Reconquista και τους πολλούς πολέμους του καθώς και για την πολυαίμακτη καταστολή της «στάσης του Νίκα» και θεωρούν τη δημιουργία της Αγίας Σοφίας απλή προσπάθεια για εξιλέωσή του. Πάντως θάπρεπε να σημειώσεις ότι στην αντιμετώπιση της «στάσης του Νίκα» δεν «ήρξατο πρώτος χειρών αδίκων», ούτε του έλειψε η συμβιβαστικότητα και η μετριοπάθεια κατά τη διάρκεια των στασιαστικών γεγονότων και ότι άλλοι τον έσυραν σ’ αυτόν τον άγριον αγώνα. Και για τη φιλόδοξη Reconquista η κρίση του G. Ostrogorsky είναι πως «ήταν φυσικό το δικαίωμα του Ρωμαίου αυτοκράτορα να θέλει ν’ ανακτήσει τη Ρωμαϊκή κληρονομία» (G. Ostrogorsky,ιστορία του βυζ. Κράτους, τόμ. Α’, σελ. 133.
Δίκαιο είναι να μνημονεύεται και το ειρηνικό έργο του Ιουστινιανού, επιβλητικό και αξιόλογο, στις Επιστήμες, στο εμπόριο, στην τέχνη και στη βιομηχανία, για την ανάπτυξη της οποίας συνετέλεσε η καλλιέργεια της μέταξας μετά την εξασφάλιση του μυστικού από τους Κινέζους, με το τέχνασμα της μεταφοράς από μοναχούς ωών μεταξοσκώληκα στα κοίλα ραβδιά τους, που σήμανε, παράλληλα με την ανάκτηση στη δύση, πολιτιστική έκρηξη στην Ανατολή.
Έκτισε ο Ιουστινιανός και πολιτείες νέες, έκτισε φρούρια, έκτισε λιμάνια, μνημεία, λουτρά, δεξαμενές, αλλά απ’ όλα αυτά ένα έργο παρέμεινε με ακτινοβολία χιλιετών, η Αγία Σοφία Κων/πόλως. Η Αγία Σοφία δεν ήταν απόδειξη απλής κτισματομανίας του Ιουστινιανού, αλλά απέβη απόδειξη της μεγάλης αγάπης για την Εκκλησία όχι μόνον του αυτοκράτορα, αλλά και του κράτους και του λαού.
Συναντάς και επικρίσεις σε ιστορικούς για την απόφαση του Ιουστινιανού να διαθέσει μεγάλα ποσά για την Αγία Σοφία και άλλα παρόμοια κτίσματα, όπως λ .χ. στο Levicheko (Ιστορία της βυζ. Αυτοκρατορίας, σελ. 126): «Μπορούσε να σταματήσει τα έξοδα που γίνονται για να κτίζονται λαμπρά, άλλ’ άχρηστα οικοδομήματα και για την συντήρηση μιας αμέτρητης στρατιάς εκκλησιαστικών». Ωστόσο σε άλλη σελίδα ο ίδιος συγγραφέας παραδέχεται πως «η Αγία Σοφία έπρεπε κατά το πνεύμα του Ιουστινιανού να έχει όχι μονάχα θρησκευτική, μα και πολιτική σημασία». Levtchenko.
Από τους περισσότερους ιστορικούς σου υπογραμμίζεται ότι «τα τρία στηρίγματα του βυζαντίου ήταν τα ανάκτορα, η Αγία Σοφία και ο ιππόδρομος» Ζερ. Βάλτερ, η καθημερινή ζωή στο βυζάντιο. Η Αγία Σοφία τόνιζε την αναφορά στο Θεό, τα ανάκτορα τόνιζαν την αίγλη και τη δύναμη του αυτοκράτορα και ο Ιππόδρομος τόνιζε πέραν των θεαμάτων και την αθλητική και ιδεολογική δραστηριότητα του συγκεντρωμένου λαού. Όμως στον ιππόδρομο για λίγες ώρες και για λίγες ηλικίες ορισμένη θα ήταν η απασχόληση, ενώ στα ανάκτορα ελάχιστοι θα μπορούσαν να πηγαίνουν και μόνον η Αγία Σοφία παρέμεινε και για τον αυτοκράτορα, και για τον λαό για τις περισσότερες ώρες της ημέρας τόπος, σπίτι και ναός. Αλλά αν έδινες προέκταση στη σκέψη σου, μάλλον θα δεχόσουν ότι και ο Θεός δεν θα ευχαριστείτο τόσο με τον Ιππόδρομο- ο Χρυσόστομος τον αποκαλούσε Σατανόδρομο – ενώ δια βίου ο Θεάνθρωπος έδειξε πως δεν επιθυμούσε και ανάκτορα, και μόνον στην Αγία Σοφία θα χαιρόταν και θα χαρίτωνε το γνήσιο λαό του.
Ίσως να διάβασες συγγραφείς που παραδέχονται τον ιππόδρομο ως το κατεξοχήν κέντρο της βυζαντινής ζωής: «Την ενεργητικότητά του ο λαός, ισχυροποιήσας δια του εις συντεχνίας διοργανισμού του ανεδείκνυε προ πάντων εις τον ιππόδρομον. Εκεί κατά τον Γάλλον Α. Rambaud – ανηγόρευεν ή καθήρει τους αυτοκράτορας˙ εκεί απενέμετο μεν η δικαιοσύνη, ετιμωρούντο δε οι ένοχοι, εκεί ετελούντο οι κατά βαρβάρων ή κατ’ ανταρτών θρίαμβοι˙ εκεί το πλήθος εθεάτο τα θαυμάσια της τέχνης ή της φύσεως˙ εκεί επί τέλους εύρισκε το στάδιον ελεύθερον η δεισιδαιμονία και το θρησκευτικόν αίσθημα, η φιλοδοξία και η φιλοκαλία του. Εν τω ιπποδρομίω συνερχόμενος ο λαός και συναισθανόμενος την δύναμίν του, ελησμόνει την διασκέδασιν και ανεκήρυττε, συχνάκις δε και επέβαλλε την θέλησίν του» Δημ. Βικέλα, Μελέτη περί των βυζαντινών, σελ. 81.
Όμως, εύκολα, θα μπορούσες να αντιπαρατηρήσεις τα εξής: έστω ότι ο ιππόδρομος έδειχνε ένα πρόσωπο ελευθερίας, αν και συχνά αναδεικνυόταν χώρος εκδηλώσεως προσώπου ανελευθερίας και στασιωτικής ακαταστασίας. Αλλά το βυζάντιο πρώτα απ’ όλα ήταν κέντρο πνευματικό – χριστιανικό και οικουμενική χριστιανική αυτοκρατορία. Ήταν δυνατόν νάχει κορυφαίο έργο ενεργοποιήσεώς του τον ειδωλολατρικό ιππόδρομο, περισσότερο από τον ναό της Αγίας Σοφίας. Δεν παρείχε η Αγία Σοφία περισσότερο από τον Ιππόδρομο πρόσωπο ελπίδας και πίστεως; Τη χάραξη ιδεολογικής πορείας για το δίκαιο, για τον εκχριστιανισμό των βαρβάρων λαών, για παιδεία, για άμυνα και αντίσταση κατά εχθρών, για αντίθεση στους Λατίνους πρόσφερε ο ιππόδρομος ή κατηύθυνε και αγίαζε η Αγία Σοφία;
Η Αγία Σοφία Κων/πόλως είναι κορυφαίο έργο διότι είναι δημιουργία εξαιρετικής ικανότητας και ευαισθησίας εκφράσεως σε δύο κατεξοχήν πνευματικούς τομείς, της Θεολογίας και της τέχνης. Ιστορικοί, αρχαιολόγοι, θεολόγοι, μηχανικοί, αρχιτέκτονες και διακοσμητές σου την χαρακτηρίζουν πραγματικό θαύμα, που διακρίνεται από το ιδιοφυές σύστημα κατασκευής, από τη διάπλαση των επιφανειών και από το σύστημα του φωτισμού, καθώς πετυχαίνει την εξαΰλωση των όγκων. «Πρώτην φοράν εις τοιαύτην έκτασιν εξετελέσθη τόσον τολμηρόν έργον, όπως ο τρούλλος της Αγίας Σοφίας. Όσα στοιχεία σχετικά με θολωτά οικοδομήματα, το Πάνθεον της Ρώμης ή άλλα εγνώριζαν οι τεχνίται εκ της παραδόσεως, δεν ήρκουν δια να γίνη κατά μίμησιν θολωτή στέγη της Αγίας Σοφίας. Εχρειάσθη η μεγαλοφυΐα των καλλιτεχνών δια να συλλάβη και υπολογίση μαθηματικώς την εκτέλεσιν τόσον τολμηρού έργου» Κων. Αμάντου, ιστορία του βυζ. Κράτους, τόμ. Α’, σελ. 206.
Ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος ήταν από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες και μηχανικούς του κόσμου, υπόδειγμα για τις μεταγενέστερες γενεές, μηδέ της σημερινής εξαιρουμένης. Αρχιτέκτων ο Ανθέμιος και μηχανικός ο Ισίδωρος που δίδαξε Στερεομετρία και φυσική στα πανεπιστήμια Αλεξανδρείας και Κων/πόλεως και διέθετε εξαιρετική γνώση στον τομέα της θολοδομίας. Έδωσαν τον αρχιτεκτονικό τύπο «της κεντρικής οικοδομίας, ο οποίος δεικνύει τον όλον οικοδόμημα εξαρτώμενον από τον τρούλλον, δεσπόζοντα αυτού, συνέχον και συνεχόμενον από όλα τα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη… παρέχει την αίσθησιν ενός οργανικού συνόλου, που ευχαριστεί και καθησυχάζει τον οφθαλμόν» (Μ.Ε.Ε. τόμ. Α’, σελ. 308). Δεν είναι υπερβολική η άποψη του Delvoye ότι: «Η Αγία Σοφία προϋπέθετε τέτοιες επιστημονικές γνώσεις και τόσα οικονομικά μέσα, ώστε δεν μπόρεσαν να ξαναγίνουν μετά το θάνατο του Ιουστινιανού, παρόμοιες φιλόδοξες κατασκευές κατά την διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας» Charles Delvoye, βυζ. Τέχνη, τ. Α’, σελ. 66.
Βέβαια είναι «Ανατολικής τεχνοτροπίας αι μέθοδοι θολοδομίας, αι οποίαι ήρμοζον απολύτως εις το μελετώμενον αγλάισμα της ορθοδοξίας» (Θρησκευτική και ηθική εγκυκλ. Τόμ. 11ος, σελ. 326. Αλλά συνδυάσθηκε η ανατολική τεχνοτροπία με την αρχαιοελληνική αρμονία: «Το σύστημα καλύψεως χώρων δια πάσης μορφής θόλων κατορθώνει να τιθασεύση τας συνυφασμένας στατικάς ιδιότητας, ας καταλλήλως εκμεταλλευόμενος δύναται να επιτύχη την ζεύξιν πάσης φύσεως ανοιγμάτων δια τεχνικών έργων οίον γεφυρών, ή οικοδομικών χώρων ως αιθουσών ανακτόρων και ναών. Τούτο δε έρχεται μορφολογικώς και στατικώς
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Β’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
