Πρόσφορ
Ο Νικόλαος καλεί σε διάλογο τους αντιφρονούντες Λατίνους, για να εξετάσουν το θέμα των αζύμων παραθέτοντας η κάθε πλευρά τα επιχειρήματά της.
Η λατινική αντίληψη κατά του ενζύμου άρτου προέρχεται από τη θεώρηση της ακαθαρσίας της ζύμης του άρτου. Την πεποίθηση αυτή τη στηρίζουν στα κάτωθι αγιογραφικά χωρία, σύμφωνα με τα οποία ο Ιησούς καταφέρεται εναντίον της ζύμης: «οράτε και προσέχετε από της ζύμης των Φαρισαίων και Σαδδουκαίων» (Ματθ. 16,6), «και διεστέλλετο αυτοίς λέγων˙ οράτε, βλέπετε από της ζύμης των Φαρισαίων και της ζύμης Ηρώδου» (Μάρκ. 8, 15), «πρόσεχε εαυτοίς από της ζύμης των Φαρισαίων, ήτις εστίν υπόκρισις» (Λουκ. 12, 1). Θεωρούν πως ο Χριστός προειδοποιεί τους μαθητές Του να προσέχουν από ποιον των Φαρισαίων χρησιμοποιώντας τη λέξη ζύμη υποτιμητικά, για να υποδηλώσει την ακαθαρσία και την υποκρισία αυτών των ανθρώπων. Οπότε, συμπεραίνουν, η ζύμη έχει αρνητικό περιεχόμενο και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε κάτι τόσο ιερό όσο το Μυστήριο της θείας Ευχαριστίας.1
Ο Νικόλαος αντικρούει το συγκεκριμένο επιχείρημα τονίζοντας την αποφυγή προσκολλήσεως στο γράμμα: «Αλλά μη κατά το γράμμα ταύτ’ εκλαμβάνετε, αλλά κατά το πνεύμα, όπερ ζωοποιεί˙ το γαρ γράμμα αποκτείνει»,2 επηρεασμένος από τον απόστολο Παύλο.3 Δηλώνει, δηλαδή, την ανάγκη απελευθερώσεως από την τυπολατρία των Φαρισαίων, οι οποίοι εμμένουν στην κατά γράμμα ερμηνεία των λόγων του Ιησού και στην επιφανειακή μίμηση των έργων Του. Προς επίρρωση των θέσεών του αντιτάσσει και ο ίδιος χωρία από την Καινή Διαθήκη τα οποία αποδεικνύουν την ανωτερότητα της ζύμης, αφού ο Χριστός την παρομοιάζει μάλιστα με τη Βασιλεία του Θεού: «ομοία εστίν η βασιλεία των ουρανών ζύμη, ήν λαβούσα γυνή ενέκρυψεν εις αλεύρου σάτα τρία, έως ου εζυμώθη όλον» (Ματθ. 13, 33). «Πάλιν είπε˙ τίνι ομοιώσω την βασιλείαν του Θεού; ομοία εστί ζύμη, ην λαβούσα γυνή έκρυψεν εις αλεύρου σάτα τρία, έως ου εζυμώθη όλον» (Λουκ. 13, 20-21).4 Και σχολιάζει ευθύς: «Ο γαρ Κύριος επί πονηρού πράγματος λαβών τροπικώς την ζύμην, ήγουν επί της διδασκαλίας των Φαρισαίων και Σαδδουκαίων, και από ταύτης φυλάττεσθαι τοις μαθηταίς εντειλάμενος, εύρηται εν ετέροις παραλαμβάνων την ζύμην επί της βασιλείας των ουρανών».5 Επισημαίνει, συνεπώς, πως ο όρος ζύμη χρησιμοποιείται για την αυξητική και μεταδοτική δύναμή της, που ενδέχεται να προσανατολιστεί στο καλό ή στο κακό και πονηρό. Δεν έχει αυτή καθ’ εαυτή θετική ή αρνητική δύναμη, αλλά εξαρτάται από τη χρήση της από τον άνθρωπο. Ώστε αξία δεν έχουν τόσο οι λέξεις αλλά το βαθύτερο νόημά τους και το γενικό πνεύμα με το οποίο λέγονται.6
Ο άζυμος άρτος ανήκει στο παρελθόν και καταργείται μαζί με τον παλαιό Ιουδαϊκό νόμο. Γι’ αυτό το λόγο και ο απόστολος Παύλος συμβουλεύει: «εκκαθάρατε ουν την παλαιάν ζύμην, ίνα ήτε νέον φύραμα, καθώς εστέ άζυμοι» (Α’ Κορ. 5, 7). Το άζυμο είναι το παλαιό ζυμάρι της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ το ένζυμο είναι το ζωοφόρο του Χριστού, που προορίζεται για όλους τους ανθρώπους που συντάσσονται μαζί Του. Ο Νικόλαος αναπτύσσει τη διδασκαλία του βασιζόμενος στις διδαχές του Παύλου που λέγει: «και γαρ το πάσχα υμών υπέρ ημών ετύθη Χριστός˙ ώστε εορτάζωμεν μη εν ζύμη παλαιά, μηδέ εν ζύμη κακίας και πονηρίας, άλλ’ εν αζύμοις ειλικρινείας και αληθείας» (Α. Κορ. 5, 78).7 Οι χριστιανοί, δηλαδή, είναι το «νέο φύραμα», που έχουν αρνηθεί τον παλαιό τους εαυτό και ντύθηκαν το ένδυμα της καθαρότητας και της αληθείας, «νενεκρωμένοι τω κόσμω και ταις της σαρκός γηΐνοις επιθυμίαις».8 Σχετικώς με την ανωτέρω φράση του αποστόλου Παύλου ο Νικόλαος σημειώνει: «ούτω τοίνυν εστί τα του αποστολικού ρητού και πάσης θείας γραφής, και ουχ ώσπερ υμείς αυτά εκλαμβάνετε, περί της των αζύμων εορτής και μεθέξεως»9 καθώς «το Πάσχα ημών τούτο εστίν, ότι υπέρ του γενέσθαι ημάς ελευθέρους από της αμαρτίας και του θανάτου ετύθη Χριστός».10 Επίσης, νουθετεί τους Λατίνους να απομακρυνθούν από τον επιφανειακό λόγο και να αναζητούν την εγκειμένη έννοια, ώστε να αποφύγουν τις αιρετικές δοξασίες.11
Η ιδιαίτερη έμφαση που δόθηκε από τους ορθόδοξους στην απαγόρευση χρησιμοποιήσεως αζύμου άρτου εξηγείται από τη θεολογική ερμηνεία της χρήσεώς του. Η ζύμη έχει την έννοια της ψυχής και συνεπώς ο ένζυμος άρτος θεωρείται έμψυχος, ο οποίος σηματοδοτεί τη νέα και ανακαινισμένη ζωή, που προσφέρει μετά την Ανάστασή Του ο Ιησούς Χριστός στους ανθρώπους.12 Από την άλλη, ο άζυμος άρτος είναι νεκρός και άψυχος και επανοδηγεί τον άνθρωπος στο νόμο της παλαιάς Διαθήκης των Ιουδαίων, σύμφωνα με τον άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης: «μη νεκρά και άψυχα πρόσφερε, μηδέ εγκαίνιζε τα των Ιουδαίων, μηδέ τον νόμον είσαγε, μηδέ εν αζύμοις εόρταζε»,13 αλλά και τον ιερό Δαμασκηνό που αναφέρει: «Το άζυμον την νεκράν θυσίαν αναισχύντω προσώπω παριστώσιν ενώπιον του Θεού, κατά την παράδοσιν των Εβραίων».14
Σύμφωνα και με το πνεύμα του Νικήτα Στηθάτου, ο ενανθρωπήσας Υιός και Λόγος του Θεού εγκαινιάζει το Πάσχα της σωτηρίας μας με την εκούσια θυσία Του, καθώς προσφέρει το τίμιο σώμα Του θυσία προς λύτρωση των ανθρώπων. Το σώμα αυτό είναι πλέον ο επιούσιος άρτος που ζητάμε στην προσευχή μας, όπως διδαχθήκαμε από τον Ίδιο τον Ιησού, να δοθεί από το Θεό στη ζωή μας. Και επιούσιος είναι ακριβώς ο ομοούσιος με εμάς, κατά τα ανθρώπινα, πλην της αμαρτίας, Ιησούς Χριστός. Ο ένζυμος, λοιπόν, άρτος συμβολίζει τον ζώντα Χριστό. Δεν είναι, συνεπώς, δυνατό να κοινωνεί κάποιος άζυμο, δηλαδή άψυχο άρτο αντί του ενζύμου – εμψύχου. Απέχοντας από τη μετοχή του ζωντανού σώματος του Χριστού, στερούμεθα και τη δυνατότητα κοινωνίας με Αυτόν, άρα της σωτηρίας.15 Συνεπώς, ο πλήρης ένζυμος άρτος συμβολίζει την πλήρη ψυχοσωματική ανθρώπινη φύση του Ιησού Χριστού.16
Η διάσπαση αυτή έδινε θεολογική χροιά στις οξύτατες αντιθέσεις μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων.
Υποσημειώσεις.
1. Βλ. τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 117v και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 54.
2. Τρία συντάγματακαι Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 118r και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, σελ. 55.
3. Βλ. Β. Κορ. 3, 6.
4. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 118r και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, σελ. 55. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης σχολιάζει τη φράση των Ευαγγελιστών: «Μη αποσείου δε την ζύμην της αφθαρσίας, ή ωμοιώθη η βασιλεία των ουρανών, δια το συνάγειν τε και ενούν εαυτή και αλλοιούν εν εαυτή τους τω θείω κηρύγματι πειθομένους. Ην δε και γυνή, η εκκλησία του υπερουρανίου νυμφίου, έκρυψεν εις αλεύρου σάτα τρία, τας των σωζομένων τρεις τάξεις, δούλων και μισθίων, και υιών, και των εν γάμω σωφρονούντων τε και παρθένων, έως ου εζυμώθη όλον εν τη αναστάσει της του Θεού βασιλείας αξιωθέν, η και τους προ του νόμου δικαίους, και τους κατά νόμον και εν τη χάριτι συναθροίσασα. Ο δη και η χάρις του Ευαγγελίου τετέλεκεν. Αυτός γαρ ο Σωτήρ, η θεία όντως και καθαρωτάτη ζύμη, ο και άρτος της ζωής, και βασιλεύς ων αιώνιος, τους τε προ νόμου και τους εν νόμω σαρκωθείς, και εις τον κόσμον ελθών έσωσε, των δεσμών αφαρπάσας, και τοις εις αυτόν πιστεύσασιν ήνωσεν. Ος κατ’ άλλον πάλιν σκοπόν ως ζύμη καθαρά τε και ζώσα κρύπτεται˙ οίον τη λογική κτίσει αυτού κατά τον παρόν αναλόγως τρισσώς διαιρουμένη, τοις αγγέλοις δηλαδή, και τοις αγίοις τοις απελθούσι, και τοις πιστεύουσιν εις αυτόν και ζώσιν ημίν, έως ου εζυμώθη όλον, εξαναστάν όλον δι’ αυτού, και εν άπαν γεγονός, μετασχούσης αυτού της δόξης, της τε των αγγέλων αυτού και της ημετέρας φύσεως» , ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Περί της ιεράς λειτουργίας, σελ. 155, 269 ΑΒ.
5. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 118r και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 55.
6. «Επεί τοίνυν εφ’ εκάτερα η ζύμη παραλαμβάνεται δι’ ουδέν έτερον εν τοις τοιούτοις έοικε παρεισάγεσθαι, ή δια την μετάδοσιν της δυνάμεως. Η μετάδοσις δε και επ’ αγαθών πέφυκε, και πονηρών γίνεσθαι. Ούτ’ άρα ως αγαθόν απλώς θετέον την ζύμην, ούτε ως πονηρόν, άλλ’ ως δυνάμενον ευκαίρως εφ’ εκάτερα μετατίθεσθαι κατά τροπήν εν λόγοις ή παραβολήν λαμβαννόμένον. Και τούτο προς την φύσιν την βρότειον, ήτις εν μέσω χειρόνων και κρειττόνων και εντεταγμένη παρά του πάντα δημιουργήσαντός τε και τάξαντος εφ’ εκάτερα ρέπειν πέφυκεν» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 118v και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, sel.55 – 56.
7. Τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 118v και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago sel. 56.
8. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 1232 f. 149r και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 57.
9. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 1232 f 149r και ARSENIJ, Nikolaja, Gidruntskago σελ. 58.
10. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 1232 f. 149r και ARSENIJ, Nikolaja, Gidruntskago σελ. 57.
11. «Δει ουν υμάς και πάντας άλλους μεταναστήναι του κατ’ αίσθησιν λόγου και την εγκειμένην έννοιαν αεί ζητείν του ρητού. Επειδή πολλοί εντεύθεν εις αιρέσεις χαλεπάς εξετράπησαν, μόνου δηλαδή του γράμματος αντεχόμενοι» τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 1232, f. 149r και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, σελ. 58.
12. Ο ιερός Δαμασκηνός ερμηνεύει ως εξής το ζήτημα των αζύμων: «Και οι τα άζυμα τοίνυν εσθίοντες, εις αντίτυπον του σώματος του Χριστού, νεκράν εσθίουσι σάρκα, και ου ζώσαν και έμψυχον και έννουν. Η γαρ προζύμη αντί ψυχής τω φυράματι γίνεται, το δε άλας αντί νοός. Α μη έχον το άζυμον, νεκρόν και μωρόν εστί. Τοίνυν και οι τα άζυμα εσθίοντες εν τω σκότει του νόμου περιπατούσι. Και πώς κοινωνία έξουσι μετά του Χριστού, οι μη όντες εν τω φωτί της χάριτος αυτού; οι γαρ εν τω φωτί περιπατούντες της αυτού χάριτος, άρτον εσθίουσι το σώμα του Χριστού, και πίνουσιν αίμα το άχραντον αυτού˙ και ούτως έχουσι μετ’ αλλήλων, και μετά του Χριστού και Θεού ημών κοινωνίαν, καθαριζόμενοι από πάσης αμαρτίας. Εν μεν γαρ τοις αζύμοις ουδεμία τις εστί ζωτική δύναμις, νεκρά γαρ εστί˙ εν δε τω άρτω, ήγουν τω σώματι του Χριστού, τρία τα ζώντα και ζωήν παρέχοντα αυτά τοις αξίως εσθίουσι, το πνεύμα, το ύδωρ, και το αίμα», Ιωάννης Δαμασκηνός, περί των αζύμων, PG. 95, 389 C- 392A. Πρβλ. Νικήτας Στηθάτος, περί αζύμων και σαββάτων νηστείας και του γάμου των ιερέων, έκδ. MICHEL, Hunbert und Kerullarios σελ. 324.
13. Συμεών Θεσσαλονίκης, περί της ιεράς λειτουργίας, 155, 268 Β. Πρβλ. Σωτηρόπουλος, εκκλησιαστική μυσταγωγία, σελ. 100.
14. Ιωάννης Δαμασκηνός, περί των αζύμων, σελ. 95, 389 Α.
15. Για το νομικό Πάσχα των Ιουδαίων και για το «καινόν» Πάσχα, που εγκαινιάζει ο Χριστός στον κόσμο βλ. Νικήτας Στηθάτος, περί αζύμων και σαββάτων νηστείας και του γάμου των ιερέων, έκδ. MICHEL, Humbert und Kerullarios, σελ. 322 – 232.
16. Ο ιερός Ιωάννης Δαμασκηνός σημειώνει: «η γαρ ζύμη αντί ψυχής τω φυράματι γίνεται, και το άλας αντί του νοός˙ ο γαρ Κύριος σώμα έμψυχόν τε και έννουν εκ της Αειπαρθένου προσλαβόμενος, δια τελείου άρτου εικότως παρέδωκε το της καινής Διαθήκης μυστήριον˙ ευλογήσας αυτόν, και κλάσας, και ειπών˙ Λάβετε, φάγετε˙ τούτό εστί το σώμα μου. Και ο Λουκάς εν αγίω Ευαγγελίω αυτού, Και λαβών άρτον, φησίν, ευχαριστήσας έκλασεν» Ιωάννης Δαμασκηνός, περί των αζύμων, σελ. 95, 388 Α.
Από το βιβλίο: Για το δόγμα και τη λατρεία…, του Σωτήρη Ν. Κόλλια.
Μία πρωτότυπη προσέγγιση στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων μέσα από ανέκδοτα χειρόγραφα
Εκδόσεις Γρηγόρη, Φεβρουάριος του 2019
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
