Ένα γεγονός που σημάδεψε τη διακονία του Χρυσοστόμου στη θέση του Μεγάλου Πρωτοσυγκέλλου ήταν η πατριαρχική κρίση τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1901, η οποία προκάλεσε την παύση του Κωνσταντίνου Ε’ από τον Οικουμενικό Θρόνο.
Με πρόφαση διάφορα τότε εκκλησιαστικά και εθνικά θέματα, όπως το Αντιοχικό ζήτημα, η εκλογή νέου Αρχιεπισκόπου Κύπρου1 και η εντεινόμενη σλαβική προπαγάνδα στη Μακεδονία, τα δύο διοικητικά σώματα του πατριαρχείου, η ιερά σύνοδος και το διαρκές εθνικός μικτό συμβούλιο, σε αλλεπάλληλες κοινές συνεδριάσεις τους στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, αξίωσαν και πέτυχαν την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου Ε’ από τον πατριαρχικό θρόνο. Το θλιβερό αυτό γεγονός στην ιστορία της πρωτόθρονης εκκλησίας έλαβε χώρα τη Μεγάλη Παρασκευή του 1901. Την ημέρα εκείνη, ο πατριάρχης κατήλθε στον ιερό ναό του αγίου Γεωργίου, όπου χοροστάτησε στις ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών και της Αποκαθήλωσης, στο τέλος της οποίας ο Χρυσόστομος εκφώνησε εμπνευσμένο λόγο για τον Σταυρό του Κυρίου.2
Λίγες ώρες αργότερα υπεγράφη αυτοκρατορικό διάταγμα (τεσκερές) το οποίο ενέκρινε την απόφαση των δύο σωμάτων της Εκκλησίας για την εκλογή Τοποτηρητή του οικουμενικού θρόνου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο απεσταλμένος της τουρκικής κυβέρνησης Ζιβέρ βέης προσπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα και να πείσει τα μέλη της ιεράς συνόδου και του διαρκούς εθνικού μικτού συμβουλίου πως λόγω των ημερών ίσως θα έπρεπε να αναβάλλουν κάθε απόφασή τους για μετά το Πάσχα και να συνδιαλλαγούν με τον πατριάρχη. Ωστόσο, η πλειοψηφία των μελών των δύο σωμάτων ζήτησε την άμεση υπογραφή του διατάγματος για την παύση του Κωνσταντίνου Ε’. Στην πατριαρχική κρίση της Μεγάλης εβδομάδας του 1901 συνέβη ένας πρωτοφανές στη νεότερη εκκλησιαστική ιστορία γεγονός. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής (30 Μαρτίου 1901) προέστη των ιερών ακολουθιών των Μεγάλων Ωρών και του Εσπερινού της Αποκαθήλωσης ο οικουμενικός πατριάρχης και το απόγευμα της ίδιας ημέρας χοροστάτησε στην ακολουθία του Επιταφίου ο Τοποτηρητής, μητροπολίτης Προύσης Ναθαναήλ.3
Η παύση του μετριοπαθούς Κωνσταντίνου Ε’ αποτέλεσε τη μοναδική στη νεότερη εκκλησιαστική ιστορία περίπτωση απομάκρυνσης οικουμενικού πατριάρχη από το Θρόνο, χωρίς προηγουμένως ο Πατριάρχης να έχει υποβάλει, έστω και τυπικά, την παραίτησή του.4
Υποσημειώσεις.
1. Το 1900 εκοιμήθη ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Σωφρόνιος Γ’ και ένα χρόνο νωρίτερα ο μητροπολίτης Πάφου Επιφάνειος. Η εκκλησία της Κύπρου έμεινε τότε με δύο ιεράρχες τον Κυρηνείας Κύριλλο Βασιλείου και τον Κιτίου Κύριλλο Παπαδόπουλο, οι οποίοι κατά τη διεκδίκηση του αρχιεπισκοπικού θρόνου δίχασαν τον κυπριακό λαό για δέκα χρόνια, γεγονός που προκάλεσε κατ’ επανάληψη την παρέμβαση των πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων. Ο Κωνσταντίνος Ε’ κατηγορήθηκε πως δεν πήρε άμεσα τις αναγκαίες πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση της εκκλησιαστικής κρίσης στην Κύπρο, κάτι που επιχείρησε να κάνει λίγο αργότερα ο Ιωακείμ Γ’, χωρίς όμως τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Για το ζήτημα της εκλογής νέου αρχιεπισκόπου Κύπρου, ο Χρυσόστομος δημοσίευσε μελέτη, υπό τύπον βιβλιοκρισίας, στην οποία επιχειρηματολογούσε για το καθήκον και το δικαίωμα παρέμβασης του οικουμενικού πατριαρχείου στα εκκλησιαστικά πράγματα της μεγαλονήσου, καθώς η ιερά σύνοδος της εκκλησίας της Κύπρου, μετά την αποχώρηση του μητροπολίτη Κιτίου, δεν είχε το κύρος της συνόδου, ως κανονικώς και νομίμως συγκεκροτημένης, δεδομένου ότι στις εργασίες αυτής συμμετείχε ένας και μόνο επίσκοπος, ο Μητροπολίτης Κυρηνείας. Για περισσότερα βλ. «Εκκλησία Κύπρου», ΕΑ ΚΑ (1901) 66-67, 80-85.
2. «Λόγος εκφωνηθείς τη αγία και μεγάλη Παρασκευή εν τω Πατριαρχικώ Ναώ υπό του Μεγάλου Πρωτοσυγκέλλου Χρυσοστόμου», βλ. ΕΑ ΚΑ (1901) 133- 135, 141 – 142.
3. ΕΑ ΚΑ (1901) 113, 131 – 133.
4. Βλ. επιστολή της Α. Θ. Π. του τέως Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντίνου του Ε’ επί τη αποχωρήσει αυτού από του Θρόνου. Εν Λειψία 1901.
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
