«…πριν αποπερατώσητε το έργον Σας, είχατε την ατυχή και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς…»
Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος προς Ελευθέριο Βενιζέλο.
Ένα γεγονός που επηρέασε καταλυτικά την ύπαρξη και συνέχεια του Μικρασιατικού Ελληνισμού ήταν η πολιτική και πολιτειακή μεταβολή στην Ελλάδα στα τέλη του 1920.
Μετά από αρκετούς μήνες απουσίας στο εξωτερικό, ο Βενιζέλος επανήλθε στις 17 Αυγούστου 1920 στην Αθήνα και λίγες μέρες αργότερα εμφανίστηκε στη βουλή ενώπιον της εθνικής αντιπροσωπείας. Στην πανηγυρική συνεδρίαση της 25ης Αυγούστου 1920 ο Έλληνας πρωθυπουργός, σε μια κίνηση υψηλού πολιτικού συμβολισμού για τις διεκδικήσεις και τα επιτεύγματα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία εισήλθε στην αίθουσα των συνεδριάσεων έχοντας στο πλευρό του τον Ύπατο Αρμοστή της Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη.1 Στην ιστορική εκείνη συνεδρίαση ο Βενιζέλος ονομάστηκε «άξιος της Ελλάδος, ευεργέτης και σωτήρ της Πατρίδος»2
Στη συνέχεια ο πρωθυπουργός ανέβηκε στο βήμα και κατέθεσε νομοσχέδιο για την κύρωση των συνθηκών που είχαν υπογραφεί στις Σέβρες, ανακοινώνοντας ταυτόχρονα ότι επρόκειτο να εισηγηθεί την προκήρυξη εθνικών εκλογών για τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Πράγματι, στις 10 Σεπτεμβρίου 1920 εκδόθηκε βασιλικό διάταγμα το οποίο κήρυσσε τη διάλυση της βουλής και όριζε ως ημερομηνία τέλεσης των εκλογών την 25ην Οκτωβρίου 1920.3
Κατά τη διάρκεια, ωστόσο, της προεκλογικής περιόδου συνέβη ένα τραγικό και απροσδόκητο γεγονός, το οποίο έμελλε να συγκλονίσει τον ελληνικό κόσμο και να επηρεάσει το αποτέλεσμα των εκλογών στην Ελλάδα. Στις 12 Οκτωβρίου 1920 πέθανε ο εικοσιεπτάχρονος βασιλιάς Αλέξανδρος (1893-1920) από σηψαιμία. Ο θάνατός του αποδόθηκε σε μόλυνση που είχε προκληθεί λίγες μέρες νωρίτερα, όταν ένας από τους δύο πιθήκους που βρίσκονταν στο βασιλικό κτήμα Τατοΐου τον δάγκωσε, καταφέροντάς του σοβαρά τραύματα στο αριστερό πόδι και χέρι.4
Λόγω του πολιτειακού ζητήματος το οποίο ανεφάνη, ο Βενιζέλος πρόσφερε το στέμμα στον νεότερο αδελφό του Αλεξάνδρου, Πρίγκιπα Παύλο, τον μετέπειτα βασιλιά των Ελλήνων Παύλο Α’ (1947-1964), ο οποίος όμως αρνήθηκε την προσφορά, καθώς ο πατέρας του βασιλεύς Κωνσταντίνος και ο αδελφός του Διάδοχος Γεώργιος, δεν είχαν παραιτηθεί από τα δικαιώματά τους στον θρόνο. Έπειτα, ο Βενιζέλος συγκάλεσε τη βουλή και εξέλεξε αντιβασιλεία τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, ο οποίος ανέβαλε τις εκλογές κατά μία εβδομάδα, για την Κυριακή 1 Νοεμβρίου 1920.
Όπως ήταν επόμενο, οι εκλογές του 1920 έλαβαν τη μορφή δημοψηφίσματος για την επιστροφή του Κωνσταντίνου την Ελλάδα, γεγονός που προκάλεσε την αναβίωση του εθνικού διχασμού και μια νέα πληγή στην ενότητα των Ελλήνων.
Προς μεγάλη κατάπληξη όλων, το αποτέλεσμα των εκλογών κατέληξε σε συντριπτική ήττα του κόμματος των φιλελευθέρων και προσωπικά του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος δεν κατάφερε να εκλεγεί ούτε βουλευτής. Η νέα κυβέρνηση που σχηματίστηκε υπό τον Δημήτριο Ράλλη (1844-1921) διενήργησε δημοψήφισμα, το οποίο επικύρωσε την απόφαση του ελληνικού λαού για το τέλος της διακυβέρνησης Βενιζέλου και την επαναφορά του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλάδα.
Οι σύμμαχοι, που επεδίωκαν από καιρό να απεμπλακούν από έναν νέο πόλεμο με την Τουρκία στο εσωτερικό της Ανατολίας απέσυραν τη στήριξη την Αντάντ στην Ελλάδα προφασιζόμενο την επάνοδο του Κωνσταντίνου στον θρόνο. Η χώρα αναλάμβανε να συνεχίσει την επιχείρηση στη Μικρά Ασία χωρίς να έχει καμία πολιτική και στρατιωτική βοήθεια από τις μεγάλες δυνάμεις.
Αξιολογώντας την απόφαση του Βενιζέλου για την προκήρυξη εθνικών εκλογών το φθινόπωρο του 1920, εν μέσω πολέμου, απαραίτητο είναι να καταγραφούν τα εξής.
Οι υποστηρικτές του Βενιζέλου θεωρούν πως ο Έλληνας πρωθυπουργός ήταν βέβαιος για την εκλογική του νίκη, δεδομένων των μεγάλων επιτυχιών που είχε καταφέρει σε διπλωματικό επίπεδο, ενώ προσθέτουν πως η προσφυγή στις κάλπες ήταν αναπόφευκτη, καθώς οι τελευταίες εκλογές είχαν γίνει στις 6 Δεκεμβρίου 1915, από τις οποίες το κόμμα των φιλελευθέρων απείχε. Ωστόσο, από τον Ιούνιο του 1917 το καθεστώς κυβερνούσε με τη βουλή που είχε προκύψει στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915, την οποία ο Βενιζέλος είχε παράνομα «αναστήσει», γι’ αυτό και καλείτο «Βουλή των Λαζάρων». Επιπλέον, ο Βενιζέλος, ο οποίος το 1919 είχε ήδη αναβάλει κατά ένα έτος τις εκλογές, έκρινε πως μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών του δινόταν η κατάλληλη ευκαιρία για να καταφύγει στον λαό και να επιβεβαιώσει την εμπιστοσύνη του στην πολιτική που είχε χαράξει μέχρι τότε.
Από την άλλη, οι αντίπαλοι του Βενιζέλου υποστήριζαν πως ο Έλληνας πρωθυπουργός είχε συνειδητά προκηρύξει εκλογές, διαβλέποντας το πολιτικό και στρατιωτικό αδιέξοδο στο μικρασιατικό ζήτημα. Την άποψη αυτή συμμεριζόταν και ο Νίκος Καζαντζάκης, ο οποίος, αν και στενός συνεργάτης του Βενιζέλου την περίοδο 1917-1920, είχε γράψει τον Δεκέμβριο του 1921: «… άνθρωπος που μ’ επανάσταση κατάλαβε την αρχή και δικτατορικώς κυβέρνησε τόσα χρόνια Πώς και Γιατί; Θυμήθηκε το σύνταγμα και ενέργησε εκλογές αφού τόξερε πως θα χάσει… ή μη και δεν τόξερε;… αμ τότε ίντα διάολο υπεράνθρωπος έτονε… να μη γνωρίζει τα γύρω του!»5
Μετά τη συνδιάσκεψη των Παρισίων ο Βενιζέλος αντιμετώπιζε ένα δίλλημα με δύο εξίσου δυσάρεστες επιλογές. Η πρώτη επιλογή ήταν να στραφεί στο εσωτερικό της Ελλάδας και την οικονομική ανάκαμψη της χώρας, η οποία από το 1912 τελούσε υπό συνεχή επιστράτευση. Στην περίπτωση αυτή, ο Βενιζέλος θα έπρεπε να διατάξει την αποστράτευση αρκετών μονάδων του ελληνικού στρατού που υπηρετούσαν στη Μικρά Ασία, γεγονός που θα αποδυνάμωνε τη στρατιά απέναντι στις ολοένα και πιο ενισχυμένες δυνάμεις του Μουσταφά Κεμάλ. Η δεύτερη επιλογή θα τον υποχρέωνε να συνεχίσει τη Μικρασιατική εκστρατεία, την οποία ο ίδιος είχε ξεκινήσει, διατάσσοντας όμως νέα επιστράτευση από την Ελλάδα για την ενίσχυση του μικρασιατικού μετώπου. Στη δεύτερη περίπτωση, της αποστολής νέων στρατιωτικών δυνάμεων από την Ελλάδα, ο Βενιζέλος θα είχε απέναντί του σύσσωμη την αντιπολίτευση, αλλά και ένα σημαντικό κομμάτι του ελληνικού λαού το οποίο δεν ήταν διατεθειμένο να υποστεί νέες θυσίες.
Τον Σεπτέμβριο του 1920 ο Βενιζέλος ζήτησε από τον Λόουντ Τζώρτζ, τον μοναδικό σύμμαχο που συνέχιζε να στηρίζει την Ελλάδα, τη χορήγηση δανείου ή την παροχή αγγλικής στρατιωτικής βοήθειας στο μικρασιατικό μέτωπο, χωρίς, ωστόσο, να έχει καμία ανταπόκριση. Η Ελλάδα, ακόμα και με τον Βενιζέλο στην εξουσία, είχε αφεθεί χωρίς βοήθεια εκ μέρους των συμμάχων στην εκστρατεία της στη Μικρά Ασία.
Ένας ακόμα παράγοντας που συνέβαλε καθοριστικά στην απόφαση του Βενιζέλου για τη διεξαγωγή εκλογών το φθινόπωρο του 1920 ήταν η δολοφονική απόπειρα που είχε δεχθεί στις 30 Ιουλίου 1920 στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών. Το γεγονός αυτό φαίνεται πως είχε καταρρακώσει ψυχολογικά τον Βενιζέλο, ο οποίος, διαπιστώνοντας το αδιέξοδο που είχε προκύψει στη Μικρασιατική εκστρατεία, καθώς και την έλλειψη στήριξης από τις μεγάλες δυνάμεις, προκήρυξε εκλογές.
Την απόφαση του Βενιζέλο να προκηρύξει εκλογές εν μέσω πολέμου επέκρινε με σφοδρότητα και ο μητροπολίτης Σμύρνης. Λίγες μέρες πριν το μαρτυρικό του τέλος, ο Χρυσόστομος, ο οποίος είχε θαυμάσει τις επιτυχίες του Έλληνα πρωθυπουργού σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο για την κατάληψη της Σμύρνης, είχε κατηγορήσει τον Βενιζέλο για το μερίδιο ευθύνης που του αναλογούσε στη διαφαινόμενο τότε Μικρασιατική καταστροφή:
«… Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής βεβαίως αίτιοι είνε οι πολιτικοί και προσωπικοί Σας εχθροί, πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος δια δύο πράξεις Σας: Πρώτον, διότι απεστείλατε εις Μ. Ασίαν ως Ύπατον Αρμοστήν ένα τούτ’ αυτό παράφρονα και εγωϊστήν, φλύαρον, απερροφημένον εν τω αυτοθαυμασμώ του και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξορίζοντα και φυλακίζοντα όλα τα υγιή και σώφρονα στοιχεία του τόπου… Και δεύτερον, διότι πριν αποπερατώσητε το έργον Σας και θέσητε την κορωνίδα και το επιστέγασμα επί του ανεγερθέντος αφαντάστως ωραίου και μεγαλοπρεπούς δημιουργήματός Σας, της καταθέσεως των θεμελίων της περικλεεστάτης ποτέ Βυζαντινής μας Αυτοκρατορίας, είχατε την ατυχή και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς…»6
Υποσημειώσεις.
1. Ακρόπολις, αρ. φύλλου 14.298/26.8.1920
2. Μαρκεζίνη, ό. π., σ. 319
3. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, «Περί διαλύσεως της βουλής της Κ’ Περιόδου, ορισμού ημέρας εκλογής βουλευτών και προσκλήσεως της Βουλής», Εν Αθήναις τη 10 Σεπτεμβρίου 1920, αριθ. φύλλου 207
4. Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με τη ζωή και το τραγικό τέλος του βασιλιά Αλεξάνδρου βλ. Χρήστου Ζαλοκώστα, Αλέξανδρος, εκδόσεις «Άλφα» Ι. Μ. Σκαζίκη, Αθήναι 1952
5. Αρχείον Κώστα Τριαρίδη, παρατίθεται στον Αγτζίδη, ό. π., σ. 157
6. Το αρχείον, τ. Γ’, σ. 254
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
