Τί είδους κράτος ήταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία;
(Η Ελλάς καταληφθείσα τον άγριον νικητήν κατέκτησε, και τας
τέχνας εισήγαγεν εις το αγροίκον Λάτιον).
Οπωσδήποτε θα συμφωνούσες με την άποψη ότι ο Μέγας Κων/νος, «μεταφέροντας την πρωτεύουσα από την Ρώμη στην Κων/πολη, δεν σκεπτόταν να ιδρύσει ένα νέο κράτος» (Ζ. Βάλτερ, Η Καθημερινή ζωή στο βυζάντιο, σελ. 5). Το βυζάντιο κληρονόμησε τη διοικητική δομή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά δέχθηκε και ανατολικές επιδράσεις, Περσών, Αρμενίων, Αράβων κ.ά., όπως ενδεικτικά θα μπορούσες να αναφέρεις το θεσμό των ευνούχων, που δεν συμβιβάζεται με το ήθος και το πνεύμα της βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ποικίλες απόψεις σου προσφέρονται για το είδος του κράτους, που ήταν η βυζαντινή αυτοκρατορία. ο Κων. Παπαρρηγόπουλος χρησιμοποιεί τον όρον κράμα, γράφοντας ότι «το ανατολικόν κράτος ήτο κράμα ποικίλων παραδόσεων, θεσμών, και έξεων ου μόνον ελληνικών και ρωμαϊκών, αλλά και βαρβαρικών και ασιανών» (Κων. Παπαρρηγοπούλου, Ιστορ. Ελλην. Έθν., εκδ. Γαλαξία, τόμ. 1, σελ. 350). Άλλοι την κρίνουν ως τρωτή αυτοκρατορία καθώς αποτελείται από ετερόκλητους τόπους και λαούς. ο καθηγητής Δ. Ζακυθηνός υπογραμμίζει ότι «το Βυζάντιον ανελλίσσεται και μεταπλάσσεται αδιακόπως» (Δ. Ζακυθηνού, επισκόπησις βυζ. Ιστορίας, σελ. 190 Μ. Ε.Ε. συμπλήρωμα). Και πρόσφατα σχετικά από την ιστορία του Ελληνικού έθνους της Εκδ. Αθηνών χαρακτηρίζεται «τόπος του αδιάκοπου αναβρασμού, που κατέληξε στη συγχώνευση αντιμαχόμενων κόσμων» (τόμ. Ζ’, σελ. 13).
Άλλοι διετύπωσαν άποψη ότι ήταν μία κοσμοπολίτικη ανοικτή επικράτεια, όπως «το βυζαντινόν κράτος ουδέποτε υπήρξε πολιτειακόν συγκρότημα ερμητικώς κλειστόν. Το εθνικόν αίσθημα και η φιλοπατρία αντικαθίσταντο από την κοινήν πίστιν προς την ορθοδοξίαν και τον αυτοκράτορα. Με κοσμοπολιτικόν πνεύμα εδέχετο το βυζάντιο πάσης προελεύσεως αλλοεθνή στοιχεία». (Κ.Α. Αλεξανδρή, η θαλασσία δύναμις εις βυζ. Σελ. 51). Διατυπώθηκαν ακόμα γνώμες, το λιγότερο περίεργες, αν όχι δυσμενείς, όπως «δεν υπήρχε εν αυτή (δηλ. βυζαντινή αυτοκρ.). έθνος. Η Αυλή (αυτοκράτωρ και ευνούχοι) και το πατριαρχείον (Πατριάρχης και καλόγηροι) και εν τω μέσω ούτε λαός, ούτε εθνική ύπαρξις, ούτε πατριωτισμός» (Δημ. Βικέλα, περί βυζ. Μελ. σ. 77).
Ωστόσο οι περισσότεροι ιστορικοί σου υποστηρίζουν ότι η βυζαντινή αυτοκρατορία υπήρξε κράτος αξιόλογο «Η Βυζαντινή πολιτεία, αποτέλεσμα και συνισταμένη των ρωμαϊκών αρχών διοικήσεως και των ελληνιστικών αρχών διακυβερνήσεως, παρείχε την εντύπωσιν ιεραρχημένου, τακτοποιημένου και ωργανωμένου κρατικού μορφώματος του οποίου τα καθ’ έκαστα μέλη συνειργάζοντο αρμονικώς προς επιτέλεσιν των κοινών σκοπών» (Ι. Καραγιαννόπουλου, η βυζ. Ιστορία από πηγάς, σελ. 43).
Οι ξένοι ιστορικοί από ανατολή και δύση σου αναγνωρίζουν ότι η βυζαντινή αυτοκρατορία εμπεριείχε πολλούς λαούς, ήταν οικουμενική, αλλά πρωτεύοντα ρόλο θεωρούν το ρόλο του ελληνικού πληθυσμού. Η Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (τόμ. 6ος, σελ. 303) γράφει: «ο πληθυσμός της βυζ. Αυτοκρατορίας περιελάμβανε Έλληνες, Σύριους, Κόπτες, Αρμενίους, Γεωργιανούς, Εβραίους, εξελληνισμένες μικρασιατικές φυλές, Θράκες, Ιλλυριούς και Δάκες… καινούργιες φυλές εγκαταστάθηκαν, οι Γότθοι, τον 4ο – 5ο αι., οι Σλάβοι τον 6ο -7ο αι. και οι Άραβες τον 8ο – 9ο αι. Ο Ελληνικός πληθυσμός διεδραμάτιζε πρωτεύοντα ρόλο στην οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της αυτοκρατορίας». Και στη βυζαντινή ιστορία του Παν/μίου Καίμπριτζ, (τόμ. Β’, σελ. 681) τονίζεται το εξής: «Η Αυτοκρατορία ήταν οικουμενική και δεν αναγνώριζε ξεχωριστές εθνότητες μέσα στα σύνορά της. Αλλά (η γραφειοκρατική αριστοκρατία) πρόβαλλε το ελληνικό στοιχείο, που έμελλε να γίνει σε κατοπινούς καιρούς εθνικό».
Συναντάς ενδεχομένως και Έλληνες που δυσπιστούν για την ελληνική ακτινοβολία του βυζαντίου, όπως «ότι το βυζάντιο εξέπεμψε και μιαν ακτινοβολίαν ελληνίζουσαν – καμμιά αμφιβολία… Δεν είναι διόλου υποχρεωτικό νάμαστε και μες βυζαντινοί, επειδή εξέπεμψε και μιαν ακτινοβολίαν ελληνίζουσαν… Εγώ, και συμπαθάτε με γι’ αυτό, δεν πιστεύω στο βυζάντιο!». (Γιάννη Σκαρίμπα, το 21 και η αλήθεια, τόμ. α’, σελ. 23). Βέβαια ο Σκαρίμπας αισθανόμενος ίσως ατόπημα, ζητούσε τη συμπάθεια των αναγνωστών, όμως σε εκείνους που θα συμφωνούσαν με τη γνώμη του, θα μπορούσες να αναφέρεις τη γνώμη του παντίτ Νεχρού, Ινδού μεγάλου πολιτικού και ιστορικού που έγραψε: «Αναφέρω την ανατολικο –Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κι όμως πολύ λίγη σχέση είχε με τη Ρώμη. Ακόμα και η γλώσσα, που χρησιμοποιούσαν ήταν η Ελληνική, όχι η Λατινική. Λογικά, θα μπορούσε να θεωρηθεί συνέχεια της Ελληνικής Αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου» (Παντίτ Νεχρού, παγκόσμιος ιστορία, τόμ. Α’, σελ. 135).
Άλλοτε σου προβάλλουν την άποψη, ότι η ποικιλία στην εθνικότητα των αυτοκρατόρων αποδεικνύει την πανσπερμία των λαών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και την ανάλογη συμβολή της μιας ή της άλλης εθνότητας στη ζωή και στη διαμόρφωση του βυζαντινού κράτους. Ο Vasiliev παρατηρεί πως «υπήρξαν και περίοδοι αγώνων των διαφόρων εθνοτήτων, οι οποίες ξεκινούσαν στον αγών τους με διαφορετικούς σκοπούς και ελπίδες. Οι Γερμανοί και οι Ίσαυροι επεδίωκαν πολιτικήν υπεροχήν, ενώ οι Κόπτες στην Αίγυπτο και οι Σύριοι ησχολούντο με το θρίαμβο των θρησκευτικών τους δογμάτων» (Vasiliev, ιστορία της Βυζ. Αυτοκρατορίας, σελ. 149 – 150).
Οπωσδήποτε δεν μπορείς να παραβλέψεις το ρόλο των άλλων εθνοτήτων που έκαναν το Βυζάντιο «υπερεθνικόν ή μάλλον διεθνικόν κράτος με οικουμενικήν αποστολήν» (Ιωάν. Καραγιαννόπουλου, ιστορία του βυζ. Κράτους, τόμ. Α’, σελ. 23). Αλλά να θεωρήσεις το βυζάντιο ως «συνισταμένη των λαών αυτών, είναι ισχυρισμός πλανεμένος και αστήρικτος» (Παν/μίου Καίμπριτζ, ιστορία του βυζ. Κράτ. Τ. Α’, σελ. 2, εισαγωγή Ι. Καραγιαννόπουλου). Και είναι φυσική και δικαιολογημένη η άποψη που διατυπώνεται στη συνέχεια: «Ν’ αντικρύσουμε ιεραρχικά τη συμβολή των λαών. Συντριπτική η συμβολή του ελληνισμού και της ελληνικής παιδείας. Είναι τόσο επιβλητική η παρουσία του ελληνισμού στο βυζάντιο, ώστε να διερωτάται κανείς τι θα ήταν το βυζάντιο ή καλύτερα αν θα ήταν βυζάντιο, χωρίς τον ελληνισμό, την ελληνική γλώσσα και την ελληνική παιδεία… Αν λοιπόν το κράτος του Βοσπόρου ξεκίνησε τη ζωή του μ’ ένα ρωμαϊκό κρατικό σκελετό, η ψυχή του όμως, το πολιτιστικό του κλίμα ήταν κατ’ εξοχήν ελληνικό» (Παν/μίου Καίμπιτζ, ιστορία βυζ. Κράτ., σελ. 2). Και ο καθηγητής Δ. Ζακυθηνός υπογραμμίζει ακόμη μία προσφορά – διπλής κατευθύνσεως – του ελληνισμού: «η συνεκτική ικανότης του Ελληνισμού παρέσχεν εις το ανατολικόν Ρωμαϊκόν κράτος την ικανότητα να αντιδράση και κατά της έξωθεν ασκουμένης πιέσεως και κατά της εσωτερικής διαβρώσεως» (Διον. Ζακυθηνού, επισκόπησις βυζ. Ιστορίας Μ.Ε.Ε. συμπλ. Σελ. 190).
Κοντολογής θα υπογράμμιζες ότι: «Συναπάντημα λαών και εθνών, σταυροδρόμι δοξασιών και διάφορων τρόπων ζώης, κράμα γενεών και πολιτισμών, το βυζάντιο εμφανίζεται τελικά στα μάτια του ερευνητή ένα και ενιαίο. Και αυτό χάρη στη συνεκτική δύναμη της κοινής πίστεως και γλώσσα˙ δηλαδή χάρη στην ορθοδοξία και στην Ελληνοφωνία» (Εκδοτ. Αθηνών, ιστορία Ελλην. Έθνους , τόμ. Ζ’, σελ. 10).
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Β’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
