Τί είναι η φαντασία˙(1) το πάθος ή το αποτέλεσμα, το οποίο γεννιέται από τις αισθήσεις, αυτό το ίδιο γεννιέται και από την φαντασία.
Επειδή ως τώρα σου ανέφερα για τα πέντε εξωτερικά αισθητήρια του σώματος, μου φάνηκε σωστό να κάνω εδώ μνεία με συντομία και για το εσωτερικό αισθητήριο της ψυχής δηλαδή την φαντασία, η οποία είναι μεν λεπτότερη της αισθήσεως, αλλά πιο παχειά από τον νου και γι’ αυτό ονομάζεται μεθόριος ανάμεσα στον νου και την αίσθησι, από τον θείο Γρηγόριο Θεσσαλονίκης (Κεφ. ιζ’ των φυσικών). Αυτή είναι εκείνος ο χάρτης του βασιλέα νου για τον οποίο είπαμε στην αρχή και επάνω στον οποίο καταγράφονται˙ αυτή είναι ο πλατύς πίνακας πάνω στον οποίο ζωγραφίζονται˙ και αυτή είναι το κερί επάνω στο οποίο τυπώνονται˙ ποιά; Όσα είδαμε με τα μάτια˙ όσα ακούσαμε με τα αυτιά˙ όσα οσφρανθήκαμε με την μύτη, όσα γευθήκαμε με το στόμα και όσα αγγίξαμε με το αισθητήριο της αφής, που είναι το πιο τυραννικός από όλα τα άλλα. «Όπως ακριβώς το σώμα έχει για στολίδι τα πράγματα, έτσι και ο νους έχει για στολίδι τα νοήματα», λέει ο σοφός Βρυέννιος (σελ. 339 του β’ τόμ.), έχοντάς το δανεισθή αυτό από τον θεοφόρο Μάξιμο (κεφ. νγ’ της γ’ εκατ.).
Ο Αριστοτέλης ονομάζει την φαντασία κοινή αίσθησι˙ κοινή, γιατί αυτή μόνη περιέχει όλες εκείνες τις εικόνες, όλες τις προσβολές και τις διαθέσεις, οι οποίες εισήλθαν από έξω, από τα πέντε αισθητήριά μας˙ την ονομάζει και αίσθησι, γιατί εκείνο το ίδιο πάθος και η κίνησι την οποία κάνει η εξωτερική αίσθησι ενός αισθητηρίου, όπως για παράδειγμα των οφθαλμών ή των αυτιών, το ίδιο κάνει και η φαντασία μόνη της μέσα στην ψυχή. Και αυτό το αποδεικνύουν οι πολλές ιστορίες που αναφέρονται από τους φυσικούς και τους μεταφυσικούς, τους γιατρούς και τους ηθικούς˙ εγώ όμως το αποδεικνύω μόνο από το εξής παράδειγμα. Ένας, για παράδειγμα, τρώει λεμόνι˙ και κάποιος άλλος στέκεται κοντά του και τον βλέπει˙ βλέποντάς τον, νομίζει ότι γεύεται και εκείνος την οξύτητα των κομματιών του λεμονιού τόσο, ώστε αρχίζουν να διεγείρωνται και τα υγρά του στόματός του και τα σάλια˙ αυτό που παθαίνει εκείνος που τον βλέπει, το ίδιο ακριβώς νιώθει και αυτός που δεν τον βλέπει, αλλά μέσω της φαντασίας του το τυπώνει˙ γιατί και αυτός, αν φαντασθή ζωηρά εκείνη την αίσθησι που νιώθει αυτός που τρώει το λεμόνι, του φαίνεται ότι το τρώει και εκείνος και μετά από λίγο διεγείρονται και τα ανάλογα υγρά στο στόμα του.2
Γι’ αυτό λοιπόν, αγαπητέ, μαθαίνοντας αυτό, ότι, δηλαδή, όπως πρέπει να φυλάς τα εξωτερικά αισθητήριά σου από τα ηδονικά αντικείμενα, όπως προείπαμε, παρόμοια πρέπει να φυλάς και το εσωτερικό αισθητήριο, δηλαδή την φαντασία σου˙ και μην την αφήνης να φαντάζεται και να θυμάται ηδονικά τα αισχρά θεάματα που είδαν οι οφθαλμοί˙ ή τα ανάρμοστα λόγια που άκουσαν τα αυτιά˙ ή τις ευωδίες που ωσφράνθηκε η όσφρησι˙ ή τα παχειά και νόστιμα φαγητά που γεύθηκε η γεύσι, ή τα απαλά που άγγιξε η αφή˙ όχι, γιατί ποιό το όφελος να φυλάς τα εξωτερικά αισθητήρια και έπειτα να μη φυλάς την φαντασία, η οποία περιέχει όλους τους ηδονικούς τύπους των αισθητηρίων και προξενεί δια μέσου αυτών το ίδιο πάθος και την ίδια ταραχή των αισθητηρίων στην ψυχή; «Γιατί όπως ακριβώς το σώμα πορνεύει με το σώμα της γυναίκας, έτσι και ο νους πορνεύει με την σκέψι της γυναίκας μέσω της φαντασίας του ιδίου σώματος. Γιατί βλέπει την μορφή του ιδίου σώματος αναμειγμένη με την μορφή της γυναίκας στην σκέψι του˙ και το ίδιο γίνεται και με τα άλλα αμαρτήματα. Γιατί όσα πράττει το σώμα ενεργά στον κόσμο των πραγμάτων, τα ίδια πράττει και ο νους στον κόσμο των νοημάτων», λέει ο Ιωσήφ ο Βρυέννιος, δανειζόμενος αυτό αυτολεξεί από τον θεοφόρο Μάξιμο (κεφ. νγ’ της γ’ εκατοντ. Περί αγάπης). Αλλά γιατί λέω ότι πρέπει να φυλάς και την φαντασία όπως τα αισθητήρια; Περισσότερη φροντίδα πρέπει να δείχνης στη διαφύλαξι της φαντασίας σου, παρά των αισθητηρίων.
Υποσημειώσεις.
1. Βλέπε και στο νεοτυπωμένο βιβλίο του «Αοράτου Πολέμου» το κεφάλαιο σχετικά με το πώς πρέπει να διορθώνουμε την φαντασία μας, το οποίο εμείς το προσθέσαμε εκεί ολόκληρο ως αναγκαίο. Και όσα αφήσαμε εδώ αναπλήρωσέ τα με αυτά που είναι εκεί.
2. Το υλικό αίτιο της φαντασία είναι το ψυχικό και αυγοειδές καλούμενο πνεύμα, το οποίο διυλίζεται μέσω των νεύρων του σώματος˙ και το υλικό αίτιο του ψυχικού πνεύματος είναι οι καθημερινά προσλαμβανόμενες τροφές. Και τα τρία αυτά έχουν μεγάλη ακολουθία και αναλογία μεταξύ τους και όσο οι τροφές του σώματος είναι πολλές, τόσο πολύ γίνεται και το ψυχικό πνεύμα˙ και όσο πιο πολύ γίνεται το ψυχικό πνεύμα, τόσο πιο πολλές γίνονται και οι φαντασίες. Και αντίστροφα, όσο λιγώτερες είναι οι τροφές, τόσο λιγώτερο γίνεται και το πνεύμα. Και όσο λιγώτρο είναι το πνεύμα, τόσο λιγώτερες γίνονται και οι φαντασίες.
Από το βιβλίο: Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εκδότης: Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, Αγίου Ορους. Μάιος 2013. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Βενέδικτος (Αγιορείτης).
Η/Υ επιμέλεια: Σοφίας Μερκούρη.
