Γι’ αυτό
σωστά είπε ο φωστήρας των Νυσσαέων Γρηγόριος ότι˙ «Τίποτε δεν αναπτερώνει τόσο και υψώνει την ψυχή, όσο η απόκτησι της δικαιοσύνης και της αρετής» (Παρά τη Σειρ. του κατά Ματθ. κεφ. 11)˙ γι’ αυτό είχε δίκαιο ο θείος Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης να εκθειάζη με τέτοια εγκώμια την αρετή λέγοντας «Η αρετή είναι πράγμα αναγκαίο και συμφέρον και καλό και πρέπον και ωφέλιμο και χρήσιμο˙ αναγκαίο, γιατί τίποτε δεν είναι πιο αναγκαίο από το να διοικήσαι ορθά˙ συμφέρον, γιατί οδηγεί στη μακαριότητα˙ καλό, γιατί λαμπρύνει αυτούς που την έχουν˙ πρέπον, γιατί κοσμεί αυτούς που την έχουν αποκτήσει˙ ωφέλιμο, γιατί ο σκοπός της λυτρώνει από τους κόπους˙ χρήσιμο, γιατί τίποτε δεν είναι χρησιμώτερο από αυτή˙ ποιός λοιπόν, αν δεν είναι υπερβολικά παράλογος, δεν θα την αντέξη;» (Επ. υζ’ προς Ήρωνα μοναχό)˙ και πάλι˙ «Εμείς ορίζουμε ως αληθή φιλοσοφία αυτή που δεν παραβλέπει τίποτε από όσα οδηγούν στην ευσέβεια και την αρετή»1 (Επιστ. σνη’ προς Υφέλιο γραμματικό). Γι’ αυτό και η χρυσή πέννα του Ιωάννη είχε δίκαιο που έγραφε το εξής˙ «Εάν λοιπόν θέλουμε να απολαμβάνουμε ευχαρίστησι, πριν από όλα τα άλλα πρέπει να αποφεύγουμε την κακία και να επιδιώκουμε την αρετή˙ γιατί δεν είναι δυνατόν με άλλο τρόπο να μετέχουμε σε αυτή, ακόμη και αν ανεβούμε σ’ αυτόν τον βασιλικό θρόνο» (Ομιλ. α’ στην προς Ρωμ.). Γι’ αυτό και ο Παύλος έλεγε˙ «Ο καρπός του Πνεύματος είναι αγάπη, χαρά, ειρήνη» (Γαλ. 5, 22)˙ και πάλι «Η κακία έχει κατά κάποιο τρόπο πρόσκαιρη την ηδονή και διηνεκή την οδύνη. Ενώ η αρετή έχει βραχύ τον πόνο και διηνεκές το κέρδος μαζί με την ευφροσύνη» (Λόγ. ε’ στην Άννα). Συμφωνώντας με τον θείο Χρυσόστομο και ο όσιος Μακάριος ο μαθητής του είπε˙ «Όπως ακριβώς κάθε κακία καταλήγει στην απαγορευμένη ηδονή, έτσι και κάθε αρετή καταλήγει σε παρηγοριά πνευματική˙ και η μεν πρώτη όταν επικρατήση, ερεθίζει και τα οικεία προς αυτήν, ενώ η δεύτερη, παρόμοια, τα συγγενή με αυτή» (Κεφ. μη’ περί νόμ. Πνευμ.).
Οι αρετές πρέπει να αποκτούνται με σειρά.
Ο μέγας Βασίλειος στην επιστολή του προς τον Χίλωνα γράφει ότι πρέπει να αποκτούμε τις αρετές με την σειρά, μία μία δηλαδή και όχι όλες μαζί. Και ο θείος Χρυσόστομος λέει˙ «Ας κατανείμουμε στους εαυτούς μας τις αρετές, όπως κάνουν στην γεωργία οι γεωργοί˙ αυτόν τον μήνα, ας κυριαρχήσουμε πάνω στην λοιδορία, στις ύβρεις, στην άδικη οργή… Τον άλλο μήνα, ας εκπαιδευτούμε στους εαυτούς μας στην ανεξικακία και τον επόμενο σε άλλη αρετή˙ και όταν αποκτήσουμε την έξι αυτής της αρετής, τότε ας προχωρήσουμε σε άλλη».2 Και πρέπει οι αρετές να αποκτούνται με τη σειρά και διαδοχικά, η μία μετά την άλλη και όχι όλες μαζί, για να μην γίνωνται βαρειές και δύσκολες, αλλά εύκολες και ελαφρές, όπως λέγει ο άγιος Ισαάκ: «Οι αρετές πρέπει να διαδέχωνται η μία την άλλη, για να μη γίνεται η οδός της αρετής δυσάρεστη και βαρειά και όταν τις κατορθώνουμε σταδιακά, γίνονται ελαφρύτερες εξ αιτίας αυτού» (Λόγ. μστ’ σελ. 280). Και όχι μόνο γι’ αυτό πρέπει να αποκτούνται οι αρετές με τη σειρά, για να φαίνωνται δηλαδή ελαφριές, αλλά και για ωφέλεια και αποφυγή της βλάβης. Γιατί ο θείος Ισαάκ λέει πάλι˙ «Κάθε αρετή είναι μητέρα της δεύτερης. Εάν λοιπόν αφήσης την μητέρα, που γεννά τις αρετές και προχωρήσης ζητώντας τις θυγατέρες, προτού αποκτήσης την μητέρα τους, εκείνες οι αρετές θα γίνουν για την ψυχή, οχιές και αν δεν τις τινάξης από πάνω σου γρήγορα, θα πεθάνης». (Λόγ. ξε’ σελ. 391). Εάν κάποιος, για παράδειγμα, ζητά να φθάση στην αγάπη του Θεού, την υψηλότερη αρετή, προτού αποκτήση τον φόβο του Θεού, ο οποίος είναι κατώτερη αρετή που γεννά την αγάπη του Θεού, βλάπτεται πολύ˙ παρόμοια και αν ζητά την θεωρία πριν από την πράξι ή τα θεία χαρίσματα πριν από την τήρησι των εντολών˙ γι’ αυτό είπε ο θεολόγος Γρηγόριος˙ «Δεν πρέπει να αρχίσουμε από την θεωρία για να καταλήξουμε στον φόβο˙ γιατί η αχαλίνωτη θεωρία γρήγορα θα οδηγήση στον γκρεμό. Αλλά πρέπει να σταθεροποιηθούμε και να καθαρισθούμε με τον φόβο, για να λεπτυνθούμε, για να το πω έτσι και να ανυψωθούμε (Λόγ. εις τα Επιφάνεια).
Ποιός είναι ο νοητός οίκος της ψυχής που κατασκευάζεται από τις αρετές.
Γι’ αυτό, λοιπόν, όπως είπαμε πρέπει να αποκτάμε τις αρετές με τάξι˙ και την τάξι αυτή μας την παραδίδει ο όσιος Πέτρος, ο επονομαζόμενος Δαμασκηνός (σελ. 625 της Φιλοκ.)˙ στην τάξι αυτή οι αρετές όντας διευθετημένες με κάποια σειρά, κατασκευάζουν τον νοητό οίκο της ψυχής και νομίζω ότι θα σου φανή χαριτωμένο ως θέμα, αν προσθέσουμε εδώ την κατασκευή αυτού του οίκου. Όπως λοιπόν ο αισθητός οίκος για να κατασκευασθή χρειάζεται, α’. στέρεο έδαφος, β’. θεμέλια, γ’. πέτρες, δ’. πηλό, ε’. τοίχους, στ’ σκεπή και ζ’. οικοδόμο, παρόμοια όλα αυτά χρειάζεται και ο νοητός οίκος. Και Α’. αντί για σταθερό έδαφος, χρειάζεται να έχη κανείς τέλεια υπομονή σε κάθε πειρασμό που θα προέλθη είτε από ανθρώπους, είτε από δαίμονες, είτε από την διεφθαρμένη φύσι, όπως λέει ο μέγας Βασίλειος. Β’. Αντί για θεμέλιο, χρειάζεται να έχης σταθερή και αδιάκριτη πίστι˙ και όταν λέω πίστι, εννοώ όχι μόνο εκείνη με την οποία πιστεύουμε στην αγία Τριάδα και στην ένσαρκη οικονομία, αλλά την ενδιάθετη πίστι με την οποία πιστεύουμε ότι όλα όσα είπε ο Θεός είναι αληθινά˙ δηλαδή τόσο οι υποσχέσεις και οι επαγγελίες των αγαθών, όσο και οι απειλές των κολάσεων, όπως λέει ο Συμεών ο νέος Θεολόγος. Γ’. Αντί για πέτρες, ο οίκος αυτός χρειάζεται τις διάφορες αρετές, για τις οποίες είπαμε παραπάνω. Δ’. Αντί για πηλό και λάσπη χρειάζεται την ταπείνωσι˙ γιατί όπως με τον πηλό συγκολλούνται οι πέτρες, έτσι και με την ταπείνωσι συγκολλούνται και συγκρατούνται όλες οι αρετές. Ε’. Αντί για τέσσερις τοίχους, χρειάζεται τις τέσσερις γενικές αρετές δηλαδή την φρόνησι, που διδάσκει τι να κάνη κανείς και τι όχι˙ την σωφροσύνη, που χαλιναγωγεί το επιθυμητικό˙ την ανδρεία, που δυναμώνει το θυμικό μόνο εναντίον του διαβόλου και της αμαρτίας και τη δικαιοσύνη, που αποδίδει σε κάθε μέρος της ψυχής τα πρέποντα, όπως λέει ο θείος Μάξιμος˙ «Εάν θέλης να είσαι δίκαιος, να απονέμης σε κάθε ένα από τα μέρη σου αυτά που του αξίζουν και στην ψυχή και στο σώμα˙ και στο λογιστικό μέρος της ψυχής, να δίνης αναγνώσματα, πνευματικά θεωρήματα και προσευχή˙ στο θυμικό, πνευματική αγάπη που αντιτίθεται στο μίσος στο επιθυμητικό, σωφροσύνη και εγκράτεια˙ και στο σαρκίο σου, μόνο τα απαραίτητα, δηλαδή, διατροφή και τα σκεπάσματα». ΣΤ’. Και σκέπη του οίκου αυτού είναι η τέλεια αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον, τον σκοπό και την κορωνίδα όλων των αρετών.
Ζ’. Και οικοδόμος του οίκου αυτού είναι η διάκρισις και η σοφία, καθώς είναι γραμμένο˙ «Με την σοφία κτίζεται ο οίκος και με την φρόνησι στερεώνεται». (Παρ. 24, 3). Αλλά μάλλον οικοδόμος αυτού του οίκου είναι ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, χωρίς τον οποίο δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε (Ιωάν. 15, 15), όπως είναι γραμμένο˙ «Εάν ο Κύριος δεν οικοδομήση τον οίκον, μάταια κοπιάζουν αυτοί που τον κτίζουν» (Ψαλμ. 126, 1). Και ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης στους αναβαθμούς λέει σαφέστερα˙ «Εάν ο Κύριος δεν οικοδομήση τον οίκο των αρετών, μάταια κοπιάζουμε».3 «Να παρακαλάς, λοιπόν, αγαπητέ μου, με θερμά δάκρυα με όλη την ψυχή και την καρδιά σου, μέσω της προαναφερομένης νοεράς προσευχής, τον αρχιτέκτονα και οικοδόμο αυτού του οίκου, τον χρηστότατο και γλυκύτατο Ιησού, για να οικοδομήση αυτόν τον νοητό οίκο μέσα στην καρδιά σου και έπειτα να έλθη να κατοικήση σ’ αυτόν, για να σε πλουτίση με τα χαρίσματά του και να σε λαμπρύνη με το φως της θείας του γνώσεως.
Πόσα και ποιά είναι τη είδη της πρακτικής και θεωρητικής. Ο νοητός οίκος της ψυχής έχει ανάγκη και θυρωρού.
Ιδιαίτερα να παρακαλάς τον Κύριο να σε αξιώση να αποκτήσης όχι μόνο τα δύο είδη της πρακτικής αρετής, τα οποία είναι η πολιτική αρετή, δηλαδή η μετριοπάθεια και η καθαρτική, δηλαδή η απάθεια˙ αλλά και τα δύο είδη της θεωρητικής αρετής, τα οποία είναι η νοερά και η θεουργική, όπως λέει ο σοφός Ψελλός στο περί αρετών˙ δηλαδή να σε θεοποιήση και να σε αναδείξη ως μονή και κατοικία του Εαυτού Του και του Πατέρα Του και του αγίου Του Πνεύματος, όπως υποσχέθηκε ο αψευδέστατος λέγοντας˙ «Εάν κανείς με αγαπά, θα τηρήση τον λόγο μου και ο Πατέρας μου θα τον αγαπήση και θα έλθουμε σε αυτόν και θα κατοικήσουμε μαζί του» (Ιωάν. 14, 33)˙ αυτός είναι και ο σκοπός της πρακτικής και θεωρητικής αρετής και η αληθινή ευδαιμονία και μακαριότητα του ανθρώπου, την οποία απολαμβάνει σε αυτή την ζωή σαν ένα είδος αρραβώνα˙ διότι λέγει ο σοφός Βλεμμίδης στον λόγο περί αρετής: «Μακάριος όποιος έκανε τον εαυτό του αθάνατο μέσω της πρακτικής αρετής. Αυτός όμως που αξιώθηκε να αποκτήση και την θεωρία μέσω της παντελούς κάθαρσης και να ζη νοερά και έπειτα να ταχθή εντελώς μαζί με τον Θεό και να θεοποιηθή με την χάρι, είναι μακαριώτατος».
Έτσι λοιπόν, πρώτα εσύ αφού θεοποιηθής στην συνέχεια να θεοποιής ως αρχιερέας και τους υπηκόους σου χριστιανούς με την χάρι του αγίου Πνεύματος και να ονομασθής θεοπάτορας ως προς αυτό˙ γιατί αυτοί που έχουν τη θεουργική αρετή ονομάζονται θεοπάτορες, κατά τον προαναφερόμενο Ψελλό.
Να προσέχης όμως, να έχης και θυρωρό να φυλάη αυτόν τον οίκο, όχι καμμιά γυναίκα, την ταπεινή αίσθησι δηλαδή, η έννοια ασθενή, όπως είχε ο Ιεβοσθέ και γι’ αυτό θανατώθηκε˙ αλλά ανδρείο και προσεκτικό λογισμό, όπως λέει αλληγορικά ο θείος Νείλος και αυτός είναι η προσεκτική φύλαξι του νου και της καρδιάς, για την οποία σου προείπαμε˙ γιατί αν εισέλθη κάποιος εχθρός, δηλαδή καμμιά κακία και πάθος στον οίκο, ο βασιλέας οργίζεται και αναχωρεί, πράγμα το οποίο εύχομαι να μην γίνη.
Υποσημειώσεις.
1. Και ο σοφώτατος και κριτικώτατος Φώτιος λέει: «Όλα τα ανθρώπινα καταρρέουν με τον χρόνο και εξαφανίζονται. Η αρετή όμως είναι αναλλοίωτη. Και όπως ακριβώς στην φωτιά υποχωρούν και το σίδερο και όλα όσα έχουν γεννηθή, έτσι και αυτή υπερνικά και τον χρόνο και τα πάθη και τον ίδιο τον θάνατο˙ και για να το δης ακριβέστερα σου λέω ότι στον χρόνο και στον θάνατο μάλλον αναγεννιέται και θάλλει και αφού σβύση τον φθόνο, δέχεται την οικεία δόξα και την ευπρέπεια λαμπρότερα και πιο θαυμαστά» (Επιστ. ρκε’ στον Θεόδοτο Σπαθορακανδιδάτον).
2. Είναι αλήθεια περίεργο το παράδειγμα που χρησιμοποιεί κάποιος δάσκαλος, δηλαδή την κλίμακα που είδε ο Ιακώβ και τους αγγέλους που την ανεβοκατέβαιναν˙ οι άγγελοι είναι φτερωτοί και ανάλαφροι και μπορούσαν μεμιάς να φθάσουν στην κορυφή της κλίμακας, γιατί λοιπόν ανέβαιναν ένα ένα σκαλοπάτι; Γιατί η κλίμακα ήταν αλληγορία της κλίμακας των αρετών και την οποία, όσοι την ανεβαίνουν, πρέπει να περάσουν τις αρετές μία μία και όχι να ανέβουν αμέσως στην κορυφή τους.
3. Σημειώνουμε εδώ ως απαραίτητο ότι κατά τον θείο Ιωάννη τον Δαμασκηνό άλλες αρετές είναι σωματικές και άλλες ψυχικές. Σωματικές είναι για παράδειγμα η εγκράτεια, η νηστεία, η πείνα, η δίψα, η αγρυπνία, η ορθοστασία, η γονυκλισία, η χαμαικοιτία, η χειρωνακτική εργασία και κάθε άλλη κακοπάθεια του σώματος, οι οποίες λέγονται κυρίως εργαλεία των αρετών, παρά αρετές. Οδηγούν όμως τον άνθρωπο στις ψυχικές και αληθινές αρετές και στην ταπείνωσι και την έλλειψι παθών, όταν δεν γίνωνται υποκριτικά και για ανθρωπαρέσκεια, αλλά συνειδητά και μόνο για τον Θεό. Και ψυχικές αρετές είναι για παράδειγμα, η πίστι, η ελπίδα, η αγάπη, η προσευχή, η ταπείνωσι, η πραότητα, η ευθυμία, η απλότητα, η αταραξία, η έλλειψι φιλαργυρίας και οι υπόλοιπες, οι οποίες ονομάζονται και είναι κυρίως αληθινές αρετές. Όταν λοιπόν λόγω ασθενείας ή γηρατειών, ή κάποιας άλλης περιστάσεως και ανάγκης εμποδίζεται κανείς και δεν μπορή να κάνη τις σωματικές αρετές, συγχωρείται από τον Θεό που γνωρίζει τις αιτίες. Αν όμως δεν κάνουμε τις ψυχικές αρετές, δεν έχουμε καμμιά συγχώρεσι και απολογία˙ γιατί αυτές οι αρετές δεν υπάγονται σε κάποια ανάγκη, αλλά μπορεί κανείς να τις εξασκή σε οποιαδήποτε ασθένεια και ανάγκη και αν βρίσκεται˙ γιατί αυτές οι αρετές ενεργούνται μόνο μέσω του νου και της καρδιάς.
Για παράδειγμα, αν κάποιος δεν μπορή να νηστεύη λόγω ασθενείας, ας προσεύχεται με τα χείλη του και ας ευχαριστή τον Θεό για την ασθένειά του. Γι’ αυτό και ο όσιος Ιωάννης ο Καρπάθιος ερμηνεύοντας αλληγορικά εκείνον τον ευαγγελικό λόγο που λέει˙ «Όταν σας καταδιώκουν σε μία πόλι, τότε να φεύγετε σε άλλη», λέει: «Εάν μας καταδιώκουν οι λογισμοί της ασθενείας από την πόλι της νηστείας, ας φεύγουμε σε άλλη, δηλαδή στην ευχή και την ευχαριστία». Και αν δεν μπορής να πράττης τις σωματικές αρετές, τουλάχιστον ας λυπάσαι καρδιακά και αυτή η λύπη αναπληρώνει την θέσι εκείνων, όπως λέει ο άγιος Ισαάκ: «Η καρδιά που είναι γεμάτη λύπη για την ασθένεια και την αδυναμία για τις φανερές πράξεις, αναπληρώνει όλα τα σωματικά έργα˙ γιατί οι πράξεις του σώματος χωρίς τις πράξεις της διάνοιας είναι σαν άψυχο σώμα». (Λόγ. νη’ σελ. 347).
Από το βιβλίο: Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εκδότης: Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, Αγίου Ορους. Μάιος 2013. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Βενέδικτος (Αγιορείτης).
Η/Υ επιμέλεια: Σοφίας Μερκούρη.
Σημείωσις του orp.gr:
Παρακαλούμε, αγαπητοί επισκέπτες του ιστοχώρου μας, να μελετούμε τις συμβουλές-παραινέσεις του Αγίου Νικοδήμου με την απαιτούμενη ΔΙΑΚΡΗΣΗ-ΠΡΟΣΟΧΗ και ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, γιατί πρόκειται για κείμενα του 19-ου αιώνος, κείμενα πολύ μακριά από τις σημερινές συνθήκες και ανάγκες. «Των φρονίμων ολίγα».
