(Στον καπετάνιο ΝΙΚΟ ΚΩΣΤΑΡΑ, που στο πρόσωπο του ακμάζει η ναυτοσύνη της Αρκαδίας)
«Ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι το τέλος της δουλειάς-αντίθετα η δουλειά είναι το τέλος του ελεύθερου χρόνου. Αυτός πρέπει ν’ αφιερώνεται στην τέχνη, την επιστήμη και, κατά προτίμηση, στη φιλοσοφία». Ο βαθύς φιλοσοφικός στοχασμός του Αριστοτέλη, προσδιόρισε με ακρίβεια την έννοια και το σκοπό του ελεύθερου χρόνου. Στην εποχή του, οι άνθρωποι που διέθεταν άφθονο ελεύθερο χρόνο ήταν λίγοι, μα έκαναν για την τέχνη και το πνεύμα πολλά. Σήμερα, ο ελεύθερος χρόνος είναι πολύς, μα τα έργα του πνεύματος και της τέχνης λίγα, τουλάχιστον ως προς την αξία. Ο άνθρωπος, διαθέτοντας άσκοπα το χρόνο του, δηλαδή τη ζωή του, εφαρμόζει μια τακτική δολοφονίας του χρόνου.
Λέγεται ότι η ελευθερία του ανθρώπου αρχίζει από τον ελεύθερο χρόνο. Όσο περισσότερο χρόνο ελευθερώνουμε από βιοτικές μέριμνες κι ενασχολήσεις, τόσο περισσότερο ελεύθεροι θα είμαστε. Δυστυχώς, ο απελευθε¬ρωμένος χρόνος, μας έκανε απελεύθερους, όχι ελεύθερους. Οι σημερινοί άνθρωποι, που σύμφωνα με τις προβλέψεις των παλαιοτέρων θα ήταν ευτυχέστεροι και απερίσπαστοι από εργασιακές υποχρεώσεις, ζουν σ’ έναν κόσμο που πλήττεται από ανία, μονοτονία και πλήξη. Ο περιορισμός, ύστερ’ από σκληρούς αγώνες, του εργασιακού χρόνου και η κατάκτηση πολλών ελεύθερων ωρών, βρήκε τον άνθρωπο απροετοίμαστο και του δημιούργησε άγχος, αμηχανία, κατάθλιψη. Ο ελεύθερος χρόνος βιώνεται το ίδιο μηχανικά, όπως και ο εργάσιμος χρόνος.
Η μηχανή, που προοριζόταν για δούλος του ανθρώπου, τον εκτόπισε από πολλούς εργασιακούς τομείς. Για να εξασφαλιστεί το μέγιστο κέρδος με λιγότερο κόστος, το έμψυχο υλικό αντικαταστάθηκε από το άψυχο. Βέ¬βαια, στις πιο πολλές χώρες το ωράριο εργασίας μειώθηκε σημαντικά. Αυτό, όμως, αποτέλεσε την αφετηρία μιας σειράς προβλημάτων, που ειδικά στις εξελιγμένες χώρες, πήραν μεγάλες διαστάσεις. Οι ώρες δουλειάς από 48 την εβδομάδα, μειώθηκαν στις 40, ακολούθως στις 35 και σε μερικά επαγγέλματα στις 25. Αντίστοιχα, οι ελεύθερες μέρες εργασίας έγιναν 2 ή 3. Ο εργαζόμενος στο τέλος της εβδομάδας πληρώνεται όχι λιγότερο αλλά πολύ περισσότερο από παλιά, όταν δούλευε πολύ και βαριά. Αυτό του δίνει την οικονομική άνεση να ζήσει πιο ευχάριστα τον ελεύθερο χρόνο του. Κι όμως τα διαστήματα αυτά είναι γεμάτα από ατονία και αδράνεια, που αποχαυνώνουν αντί να ενεργοποιούν.
Σε μερικές χώρες η αντιμετώπιση της ανεργίας έγινε μ’ έναν απάνθρωπο τρόπο: οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε ανθρώπους με πλήρη απασχόληση και σε ανθρώπους χωρίς απασχόληση, αλλά με πλήρεις αποδοχές. Έτσι, όμως, αχρηστοποιείται ένα μεγάλο μέρος ανθρώπινου δυναμικού. Γιατί χωρίς κάποιον χρόνο εργασίας, ούτε και ο χρόνος χωρίς εργασία έχει νόημα και ουσία. Είναι απλώς ένας κενός χρόνος. Η εργασία διδάσκει τον άνθρωπο να οργανώνει το χρόνο του.
Οπωσδήποτε, το σοβαρό πρόβλημα παραμένει: για πρώτη φορά στην ιστορία, ο άνθρωπος βρίσκεται σε αμηχανία για το πώς θα διαθέσει τον ελεύθερο χρόνο του. Σε παλαιότερους καιρούς, ο λίγος ελεύθερος χρόνος ήταν χρόνος ανάπαυσης και λίγης ψυχαγωγίας. Οι ίδιοι στόχοι μένουν και σήμερα, μόνο που ο ελεύθερος χρόνος είναι πιο επαρκής για την πραγμάτωση τους. Η περίσσεια αυτή των ωρών είναι μια δοκιμασία, που μπορεί να οδηγήσει σε δυσάρεστες ηθικές ή ψυχολογικές καταστάσεις. Για να «περάσει η ώρα» δοκιμάζονται κάθε είδους διασκεδάσεις και απολαύσεις, που εξουθενώνουν σωματικά και ψυχικά και μερικές φορές φθείρουν τον άνθρωπο ηθικά. Οι περισσότεροι υιοθετούν ένα «χόμπυ», άλλοι παρασύρονται από τη μάγια της τηλεόρασης και γίνονται παθητικοί δέκτες, ξεχνώντας ακόμη και να σκέπτονται. Αρκετοί συμμετέχουν δυναμικά ή επιδερμικά με την πολιτική, παίρνουν μέρος σε συνέδρια, πορείες και συγκεντρώσεις, φωνάζουν ή ακούν, εκτονώνονται για λίγο και, ακολούθως, ξαναγυρίζουν στην καθημερινή ρουτίνα.
Το Σάββατο και η Κυριακή, με την καθιέρωση του πενθημέρου, παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη αισθησιακή και ψυχολογική φόρτιση. Η οικογενειακή επαφή δημιουργεί προστριβές, εκνευρισμούς, γιατί το σπίτι δεν επαρκεί για όλους κι ούτε υπάρχει καμιά ποικιλία ή πρωτοτυπία στα οικογενειακά ενδιαφέροντα. Έτσι όλα γίνονται βαρετά κι όλοι περιμένουν τη Δευτέρα, ως λυτρωτή. Παρουσιάζεται, δηλαδή, ένα είδος ψυχολογικής αρρώστιας, που οι Αμερικανοί αποκαλούν «Sunday neurosis,» «νεύρωση της Κυριακής». Άλλοι, πιο ειδικοί, την ονομάζουν «νεύρωση της αργίας». Δικαιολογημένα, λοιπόν, τα άτομα, που ζουν μέσα σ’ ένα κενό ανίας, νιώθουν απέχθεια για τη ζωή (taedium vitae), πράγμα που τους οδηγεί σ’ εγκληματικές ενέργειες, χρήση ναρκωτικών, υπερσεξουαλισμό και αυτοκτονία.
Η διαρκής μονοτονία, ακόμα και στην ψυχαγωγία, δημιουργεί την αίσθηση μιας έλλειψης γεγονότων και εντυπώσεων, που αποτυπώνεται στον ψυχικό τους κόσμο ως κενό. Οι άνθρωποι που δουλεύουν μόνο λίγες ώρες και δεν έχουν τι να κάνουν τις υπόλοιπες, νιώθουν «αδιάφοροι και κρατούν αρνητική στάση στα προβλήματα της ζωής. Έτσι ο χρόνος τους συρρικνώνεται, οι δημιουργικές δυνάμεις εξατμίζονται ή μένουν σε λανθάνουσα φάση. Ίσως, κάποτε στο μέλλον, τους δοθεί η ευκαιρία ν’ απελευθερωθούν από την πλήξη και να δρά¬σουν μέσα στην ελευθερία. Ας ελπίσουμε ότι οι δυνατότητες τους θα διοχετευθούν σ’ έναν καλό σκοπό κι όχι σε δραστηριότητες που θα είναι υποκατάστατα των πολεμικών επιχειρήσεων. Το πρόβλημα είναι μεγάλο και πρέπει ο άνθρωπος να καταμερίσει τις δυνάμεις του σε πολλές δραστηριότητες, που να του παρέχουν ευκαιρίες επωφελούς εκτόνωσης. Ειδικά, οι εξειδικευμένοι επιστήμονες, που η μονόπλευρη απασχόληση περιορίζει τη δράση τους σε διαρκώς στενότερα πλαίσια, πρέπει να διαθέσουν τον ελεύθερο χρόνο τους για μια ευρύτερη πνευματική καλλιέργεια, που θα περιορίζει τη μυωπία της πνευματικής τους όρασης.
Βέβαια, το πενθήμερο και το μειωμένο ωράριο κατακτήθηκαν, για να προσφερθεί στον άνθρωπο περισσότερη ευχέρεια για ανάπαυση και ψυχαγωγία. Στο μαθητή δόθηκαν, για να τον βοηθήσουν ν’ αναπτύξει τις κλίσεις του, ν’ ασχοληθεί με τον αθλητισμό, τις καλές τέχνες και με το διάβασμα λογοτεχνικών ή επιστημονικών βιβλίων. Αυτή όμως η ελευθερία χρόνου, σε αρκετές περιπτώσεις, λειτούργησε αρνητικά. Το παιδί απόκτησε εμπειρίες όχι πάντοτε καλές. Συχνά παρασύρθηκε στη δίνη ενός καινούργιου κλάδου βιομηχανιών, που ονομάζονται «Δολοφονίες του χρόνου Α.Ε.». Αυτές οι Ανώνυμες Εταιρίες περιλαμβάνουν κινηματογράφους προβολής μη ποιοτικών ταινιών, καφετέριες, ντισκοτέκ, γήπεδα και αίθουσες ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Οι σύγχρονες αυτές μορφές «διασκέδασης» προσφέρουν ψευδαισθήσεις ανάπαυσης και ψυχαγωγίας, ενώ πιο συχνά είναι εστίες μόλυνσης της σωματικής, πνευματικής και ηθικής υγείας των νέων.
Η ανάγκη για σωστή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, έχει γίνει αισθητή και προβληματίζει όχι μόνο κοινωνιολόγους και ψυχολόγους αλλά και τις κυβερνήσεις, που ενδιαφέρονται να προσφέρουν στο λαό μια ποιοτικότερη ζωή. Συγκεκριμένα, η Γαλλία από το 1981 ίδρυσε ειδικό υπουργείο ελεύθερου χρόνου με δυο υφυπουργεία, «αφιερωμένα» στη νεότητα και τον αθλητισμό το ένα, και στον τουρισμό το άλλο. Οι λύσεις, όμως, που μπορούν να δοθούν, δε θα καρποφορήσουν, αν δε συνοδεύονται και από αναμόρφωση των εκπαιδευτικών συστημάτων. Όταν η εκπαίδευση έχει σαν στόχο τη διαμόρφωση ενός μονοδιάστατου ανθρώπου, που είναι χρήσιμος μόνο για παραγωγικές εργασίες και δεν έχει μάθει την «τέχνη» να ολοκληρώνει τον εαυτό του μέσα από τη σωστή -ψυχαγωγία και πνευματική τέρψη, τότε δημιουργεί μονάδες ελλειμματικές, ανίκανες ν’ αξιοποιήσουν τη χρονική τους ελευθερία.
Απαιτείται μια αναδιαπαιδαγώγηση του σύγχρονου ανθρώπου, ώστε να μην κουράζεται, όταν δεν εργάζεται. Να μάθει να θεωρεί κάθε ελεύθερη στιγμή ως χρόνο δημιουργίας και να μη νιώθει αμηχανία και πλήξη κάθε φορά που δεν εργάζεται. Μπορεί ακόμη και να φιλοσοφήσει, όχι με τη διαστρεβλωμένη πανεπιστημιακή έννοια του όρου, αλλά με την απλή αλλά πάντα επίκαιρη «τεχνι¬κή,» που δίδασκε ο Σωκράτης και στον πιο απλό Αθηναίο. Η ανατροφή του νέου ανθρώπου πρέπει να είναι τέτοια από μικρή ηλικία, ώστε να μην του καλλιεργεί μόνο ιδέες κοινωνικής αναγνώρισης, αποκλειστικά μέσω της σκληρής δουλειάς. Αντίθετα, να του δημιουργεί ερεθίσματα και να του δίνει ερείσματα, για ν’ ασχολείται και μ’ άλλες, όχι λιγότερο σημαντικές δραστηριότητες, που θα είναι σύμφωνες με την κλίση του και θα του προσφέρουν ευχαρίστηση. Ο άνθρωπος με ευρύ πεδίο δράσης στα παιδικά του χρόνια, ποτέ δε θα νιώσει πλήξη, γιατί θα είναι δεμένος συναισθηματικά με ασχολίες, που δεν είναι απαραιτήτως μέσα βιοπορισμού. Ένας ερασιτέχνης ζωγράφος, για παράδειγμα, μπορεί να εκφράζει με χρώματα τις καλλιτεχνικές του τάσεις, μπορεί όμως, ανάλογα με το ταλέντο του, να πουλά τους πίνακες του και ν’ αυξήσει το εισόδημα του.
Εδώ μπορεί να βρει τη λύση και το πρόβλημα των συνταξιούχων, που πολλοί μάλιστα βγαίνουν στο περιθώριο πάνω στην ακμή της δημιουργικότητας τους και φυσικά θεωρούν βαρύ να τοποθετούνται στην «Τρίτη ηλικία». Οι άνθρωποι αυτοί πρέπει στον όρο «Τρίτη Ηλικία» ν’ αντιτάξουν τον όρο «Δεύτερη Νεότητα». Σ’ αυτήν τη δεύτερη νεότητα μπορούν, απερίσπαστοι από βιοτικές μέριμνες, να κάνουν ό,τι δεν μπόρεσαν, λόγω υποχρεώσεων, να κάνουν στην πρώτη τους νεότητα. Έτσι θα δώσουν ένα περιεχόμενο στη ζωή τους και μπορεί να προσφέρουν στο σύνολο αφιλοκερδώς την προσφορά τους. Δεν είναι αναγκαίο άνθρωποι με μεγάλη βιοτική πείρα να σκορπίζουν τον υπόλοιπο χρόνο τους και τα χρήματα τους σε ανούσιες μορφές ψυχαγωγίας, όπως το χαρτοπαίγνιο.
Η ποιότητα της ζωής εξασφαλίζεται με τον αρμονικό συνδυασμό δουλειάς και γόνιμης αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Για το πρώτο αρκεί η ευσυνειδησία του ανθρώπου. Για το δεύτερο χρειάζεται ευαισθητοποίηση πάνω σε θέματα καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας. Είναι κρίμα, τόσο ωραία βιβλία να μένουν αζήτητα στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Διαβάζοντας ένα καλό βιβλίο, δε σκοτώνεις την ώρα σου: πολλαπλασιάζεις τη ζωή σου. Είναι θλιβερό τόσοι δυναμικοί άνθρωποι να αισθάνονται γέροι, μόλις συνταξιοδοτηθούν. Μπορούν να ξεπεράσουν το πρόβλημα τους, αξιοποιώντας τις δημιουργικές τους δυνάμεις, παρακολουθώντας καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, μετέχοντας στην κοινωνική και πολιτική δράση, συσφίγγοντας τις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, ταξιδεύοντας στον κόσμο, για να πραγματοποιήσουν τα όνειρα που έκαναν μικροί, τότε που διάβαζαν Ιούλιο Βερν και ταξίδευαν με τη φαντασία.
Οι ελεύθερες ώρες πρέπει να είναι ώρες προβληματισμού, βαθύτερης σκέψης κι εκτεταμένης ενδοσκόπησης. Να είναι σοβαρές ώρες ευθύνης. Η εργασία μας «κλέβει» αναπόφευκτα ορισμένο χρόνο, μας δίνει όμως την οικονομική δυνατότητα ν’ αξιοποιήσουμε δημιουργικά τον υπόλοιπο, τον ελεύθερο χρόνο. Κάποιος, που είχε γνώση του θέματος, είχε πει: «Όχι πια η εργασία αλλ’ ο ελεύθερος χρόνος ανάγεται, στη σφαίρα του κεντρικού προβλήματος της ζωής». Ο χρόνος εργασίας συνεχώς περιορίζεται- ο ελεύθερος χρόνος συνεχώς διευρύνεται. Για να μη γίνεται θάλασσα πλήξης και ανίας, πρέπει να τον γεμίσουμε με τα κατάλληλα για κάθε άνθρωπο ενδιαφέροντα. Στο μέλλον η ποιότητα ζωής κάθε χώρας θα καθορίζεται από τους τρόπους, με τους οποίους οι άνθρωποι θ’ αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο τους.
(8 Αυγούστου 1988)
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε΄
GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997
