Πού έγκειται η διαφορά των δύο αγιασμών, της πρώτης αγιάσεως κατά την παραμονήν και των Φώτων, εφ’ όσον οι ακολουθίες είναι οι ίδιες, και εις τι ειδικώτερον χρησιμοποιείται ο καθείς;
Η ακολουθία του μεγάλου αγιασμού των Θεοφανείων τελείται κατά την σημερινή τάξι δύο φορές, την παραμονή της εορτής μετά το τέλος της λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου και την ημέρα των Θεοφανείων, κατά μεν τα μοναστηριακά τυπικά και τα έντυπα μετά την απόλυσι του όρθρου, κατά δε την ενοριακή πράξι, μετά το τέλος της θείας λειτουργίας. Και στις δύο περιπτώσεις τελείται η ιδία ακριβώς ακολουθία με μόνη την διαφορά ότι ο «πρόλογος» της μεγάλης καθαγιαστικής ευχής, δηλαδή από το «Τριάς υπερούσιε…» μέχρι το «συνεχόμενος φόβω εν κατανύξει βοώ σοι», αναγινώσκεται μόνο κατά την ημέρα των Θεοφανείων, ενώ κατά την παραμονή η ευχή αρχίζει από το «Μέγας ει, Κύριε…». Η παράλειψις αυτή του «προλόγου» δεν προβλέπεται μεν από τα έντυπα ( το «λέγεται μυστικώς», που σημειώνεται από ωρισμένα Τυπικά αποτελεί προσπάθεια συμβιβασμού ή συγκαλύψεως του πράγματος), γίνεται όμως κατά άγραφο παράδοσι, που είναι παλαιοτέρα από την τάξι που κατεγράφη στα έντυπα, γιατί δεν περιέχεται σε πάρα πολλά και αρχαία χειρόγραφα, μερικά δε που τον έχουν σημειώνουν: «Ταύτην την ευχήν ου λέγομεν» (Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών 670), ή «αύτη η ευχή ουκ εκ παραδόσεως εκκλησιαστικής παρελάβομεν λέγεσθαι˙ και ει μεν θέλει, λέγεται αύτη, ει δ’ ουν άρξου από του ¨Μέγας ει, Κύριε¨, κατά τον τύπον παραλείψας αυτήν» (Αθηνών 663), ή «Ιστέον, ότι η παρούσα ευχή… αναγινώσκεται μεν παρά τισίν εν δε τη Μεγάλη Εκκλησία ουκ αναγινώσκεται, αλλά μετά την συναπτήν και την άνωθεν ευχήν («Κύριε Ιησού Χριστέ ο μονογενής Υιός…») εκφωνεί ο ιερεύς μεγαλοφώνως ¨Μέγας ει, Κύριε…¨» (Αγίου Σάββα Ιεροσολ. 367). Ο «πρόλογος» δε αυτός δεν είναι καν ευχή, αλλά πανηγυρικό εγκώμιο της εορτής, που πήρε την σημερινή μορφή μετά από πολλές τροποποιήσεις και προσθαφαιρέσεις και που κατ’ αρχάς ελέγετο μόνο κατά την παραμονή, τελικά δε καλώς επεκράτησε να λέγεται μόνο κατά την ημέρα της εορτής. Η προσθήκη του εγκωμίου αυτού κάμνει μεν πανηγυρικωτέρα την ακολουθία, αλλά δεν αλλοιώνει καθόλου την ουσία της, στην οποία, καθώς είδαμε, αποτελεί μεταγενέστερο και εμβόλιμο στοιχείο. Επομένως και της παραμονής και της εορτής ο αγιασμός είναι ακριβώς ο ίδιος, «μέγας αγιασμός» και στις δύο περιπτώσεις.
Ιστορικώς δε και λειτουργικώς οι δύο αυτές ακολουθίες είναι μία και η αυτή, που επενοήθη ήδη από τον Ε’ αιώνα, να επαναλαμβάνεται και κατά την παραμονή, για να εξυπηρετούνται οι πιστοί. Αρχικώς δηλαδή ο μέγας αγιασμός ετελείτο εις ανάμνησιν του βαπτίσματος του Κυρίου κατά την παννυχίδα της εορτής των Θεοφανείων αμέσως μετά την ακολουθία του όρθρου, αντλούσαν οι πιστοί ύδωρ, έπιναν και ερραντίζοντο και εν συνεχεία εβαπτίζοντο σ’ αυτό οι κατηχούμενοι. Στην λειτουργία της εορτής, που ετελείτο ευθύς αμέσως, παρίσταντο και οι νεοφώτιστοι, γι’ αυτό και μέχρι σήμερα ψάλλεται κατ’ αυτήν αντί του τρισαγίου το «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…». Κατ’ ουσίαν ο μέγας αγιασμός είναι ευλογία του ύδατος του βαπτίσματος, με την οποία μέχρι σήμερα παρουσιάζει τόσα κοινά. Ο Πατριάρχης Αντιοχείας Πέτρος Γναφεύς (465-475) πρώτος εσκέφθη να διευκολύνη τους χριστιανούς και ώρισε να τελήται ο αγιασμός και κατά την παραμονή «εν τη εσπέρα». Πόσο δε ήταν αναγκαία και επιβαλλομένη η εισαγωγή του νεωτερισμού αυτού, φαίνεται από την ταχυτάτη επικράτησι της πράξεως αυτής. Κατ’ αρχάς υπήρχαν μικρές διαφορές μορφής μεταξύ των δύο ακολουθιών, ύστερα όμως με αμοιβαίες επιδράσεις εξωμοιώθηκαν πλήρως. Για να χρησιμοποιήσωμε δε μία σύγχρονο παρομοίωσι, συνέβη με τον μέγα αγιασμό ό,τι ακριβώς γίνεται στην εποχή μας με τις δύο λειτουργίες, που τελούνται στους μεγάλους ναούς των πόλεων την ιδία ημέρα, για την εξυπηρέτησι των αναγκών των πιστών.
Η διάκρισις που θέλουν να πιστεύουν μερικοί ότι υπάρχει ως προς την δύναμι και την χρήσι των δύο, ή μάλλον του ενός αγιασμού, δεν είναι δικαιολογημένη.
Από το βιβλίο του αειμνήστου Καθηγητού της Θεολογικής σχολής του Α.Π.Θ., Ιωάννου Μ. Φουντούλη: Απαντήσεις εις Λειτουργικάς απορίας. Τόμος Α’. ΣΤ’ έκδοσις.
Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι, 1991.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Του Οσίου Πατρός ημών Νικοδήμου του Αγιορείτου – ερμηνεία εις τους κανόνας των Θεοφανείων.
06 Ιανουαρίου, τα Αγια Θεοφάνεια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού – Τα Λειτουργικά Αναγνώσματα της Εορτής.
Ο Ιαμβικός κανών των Φώτων σε ελεύθερη απόδοση από τον Αρχιμ. Ευσεβίο Βίττη.
Αγίου Ρωμανού του μελλωδού, Κοντάκιον – εις τα Αγια Θεοφάνεια (κείμενο και αρχείο ήχου, mp3).
06 Ιανουαρίου, Θεοφάνεια – Ιωάννου Φουντούλη, αειμνήστου καθηγητού του Α.Π.Θ.
Του Οσίου Πατρός ημών Γρηγορίου του Θεολόγου – λόγος ΛΘ., εις τα Αγια Φώτα.
Λόγος εις την αγίαν εορτήν των Φώτων – Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά.
Του Οσίου Πατρός ημών Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης – ομιλία εις την ημέραν των Φώτων.
Η εικόνα της Βαπτίσεως του Κυρίου – Δέσποινας Ιωάννου Βασιλείου (κείμενο και αρχείο ήχου, mp3).
Ερμηνεία των Καταβασιών των Θεοφανείων – Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εις τα Αγια Θεοφάνεια – Οσίου Πατρός ημών Πρώκλου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.
Ο Ιορδάνης ποταμός – π. Thomas Hopko.
Η βάπτισις του Ιησού – Ιερομ. Κοσμά Δοχειαρίτου.
Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων – Μυσταγωγική Κατίχησις Β’, περί Βαπτίσματος.
Του Οσίου πατρός ημών Ιωάννου του Χρυσοστόμου – ομιλία Ε’ εις την προς Τίτον επιστολήν (Επεφάνη η Χάρις του Θεού, Αποστολικόν Ανάγνωσμα της Θ. Λ. των Θεοφανείων).
06 Ιανουαρίου, η εορτή των Θεοφανείων (videos).
Το Μυστήριό των Επιφανίων Θεοφανείων – ηχογραφημένη ομιλία του θεολόγου, Κωνσταντίνου Γρηγοριάδου (αρχείο ήχου, mp3).
Τα Φώτα στ’ Αϊβαλί – Φώτη Κόντογλου (κείμενο και αρχείο ήχου, mp3).
Τα Φώτα – ηχογραφημένη ομιλία του αειμνήστου Δημητρίου Παναγόπουλου (αρχείο ήχου, mp3).
Ομιλία στα Άγια Θεοφάνεια – μακαριστού Μητροπ. Νικοπόλεως και Πρεβέζης, Μελετίου Καλαμαρά.
