… Σχετικά με το θέμα της ανάμειξης του Χρυσοστόμου στον Μακεδονικό αγώνα, σημαντικές πληροφορίες δίνονται από τον Αρχιδιάκονο του Θεμιστοκλή. Προσωπικός φίλος ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια και στενός συνεργάτης το μητροπολίτη Δράμας, ο κατά κόσμον Θεμιστοκλής Χατζησταύρου (1880-1968) υπήρξε ένα από τα πλέον επιφανή πνευματικά αναστήματα του ιερομάρτυρα.
Γεννήθηκε στο Αϊδίνιο της Μικράς Ασίας και έκανε λαμπρές σπουδές αρχικά στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και αργότερα στη Λωζάνη. Στη Δράμα έφθασε μαζί με τον Χρυσόστομο, ο οποίος τον χειροτόνησε και τον διόρισε αρχιδιάκονο και αρχιερατικό επίτροπο της μητροπόλεως. Η εθνική του δράση προκάλεσε την καταδίκη του σε τετραετή φυλάκιση, την οποία απέτρεψε ο άγιος φυγαδεύοντάς τον στην Κωνσταντινούπολη. Μετά την απομάκρυνση του Χρυσοστόμου από τη Μακεδονία ακολούθησε τον ιεράρχη στη Μικρά Ασία, όπου χειροτονήθηκε επίσκοπος Τράλλεων, βοηθός του μητροπολίτη Σμύρνης. Το 1913 εξελέγη μητροπολίτης Φιλαδελφείας και το 1922 προήχθη στη Μητρόπολη Εφέσου.1 Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή εξελέγη για λίγους μήνες μητροπολίτης Βεροίας και έπειτα μητροπολίτης Φιλίππων, απ’ όπου εξελέγη το 1962 Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος. Στις 10 Μαΐου 1967, με νομοθετικό διάταγμα της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ο Χρυσόστομος απομακρύνθηκε από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο των Αθηνών. Εκοιμήθη στις 9 Ιουνίου 1968.2
Το 1906 ο αρχιδιάκονος Θεμιστοκλής κατηγορήθηκε ότι συγκροτούσε αντάρτικα σώματα στην ανατολική Μακεδονία και προμήθευε με όπλα τους Έλληνες Μακεδονομάχους. Διατάχθηκε τότε «ίνα προσκληθή εις το Ανακριτήριον και εκεί προσωποκρατηθή»3. Ένα χρόνο πριν ο Χατζησταύρου είχε μεταβεί στην Αθήνα, όπου στρατολόγησε Έλληνες αξιωματικούς στον Μακεδονικό αγώνα, με σκοπό την οργάνωση της άμυνας του ελληνικού πληθυσμού απέναντι στα εγκλήματα και την τρομοκρατία των Βουλγάρων κομιτατζήδων.4
Το 1967 ο Γέρων Αρχιεπίσκοπος πρώην Αθηνών Χρυσόστομος Β’ παραχώρησε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, ενθυμούμενος τους ηρωικούς αγώνες στην τουρκοκρατούμενη τότε Δράμα. «Άστραψε το βλέμμα του Ιεράρχη στην ανάμνηση της ένδοξης και σύγχρονα μαρτυρικής εκείνης εποχής. Θυμήθηκε γενναίους, αγνούς πατριώτες της Δράμας, μίλησε για τον «φλογερό πατριωτισμό» του Χρυσοστόμου, για τους «προκρίτους» που έπαιρναν μέρος στον αγώνα με όσα μέσα διέθεταν: χρήμα, μόρφωση, παλληκαριά.
Ανέφερε το καφενείο (Καζίνο) της «Ελευθερίας» όπου τ’ απογεύματα μαζεύονταν οι Δραμινοί, πολλές φορές και με τις οικογένειές τους, και συζητούσαν το μεγάλο θέμα που τους ενδιέφερε και τους απασχολούσε: τον «αγώνα».
Ανέφερε ακόμα το μικρό καμαράκι σ’ ένα σπίτι αντίκρυ από τη Μητρόπολη, όπου γινόταν η «μύησις» των αγωνιστών, με χίλιες προφυλάξεις. Μέσα σ’ εκείνο το σκοτεινό δωμάτιο, πάνω σ’ ένα τραπέζι υπήρχε το Ευαγγέλιο, πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένες χιαστί δύο ξιφολόγχες. Ο μυούμενος έβαζε το χέρι του στο Ευαγγέλιο και ωρκιζόταν πίστι στον αγώνα.
Οι μυούμενοι διαιρούνταν σε τρεις κατηγορίες. Αν ο υποψήφιος ήταν αθλητικών διαστάσεων τον τοποθετούσαν στο εκτελεστικό τμήμα της οργανώσεως. Αν ήταν πλούσιος τον ενέγραφαν στο τμήμα «οικονομικής ενισχύσεως». Αν, τέλος, ήταν εγγράμματος – είχαν εξ ίσου ανάγκη κι απ’ αυτούς – τους ανέθεταν γραφική εργασία.
Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος ήταν αυτός που, ως αρχιδιάκονος Θεμιστοκλής, ώρκιζε τους μυουμένους, μέσα στο σκοτεινό εκείνο καμαράκι. «Η οργάνωσις που εμυούσε τους Έλληνας ήταν εντελώς μυστική. Τον μητροπολίτην Χρυσόστομον προσπαθούσαμε να τον κρατούμε μακρυά από τον κίνδυνο και αποφεύγαμε να τον ανακατεύωμε στην οργάνωσι, «φαινομενικά». Θέλαμε να τον προφυλάξουμε από τον κίνδυνο που τον ωδηγούσε ο ορμητικός χαρακτήρας του και ο φλογερός πατριωτισμός του.
Γενικός αρχηγός στην ωργάνωση ήταν ο Ίων Δραγούμης», συνέχισε ο αρχιεπίσκοπος. «Την πρωτοβουλία στην ορκωμοσία των μυουμένων στην Δράμα την είχα εγώ. Εγώ ήμουν που ώρκισα τον Άρμεν και τον πατέρα του από τον Βώλακα καθώς και τον Μπαλαμπάνην από την Πλεύναν. Τους εδίναμε όπλα. Με το όπλο στο χέρι – το όπλο που του παρέδωσα εγώ ο ίδιος με τα χέρια μου – βρέθηκε νεκρός ο Κομπόκης στην Καλλιθέα, όπου μαζί με άλλα μέλη της οικογενείας του κάηκε ζωντανός.
Η οργάνωσις «Ιερά Πηγή» αφορούσε την Παιδεία και φανερός αρχηγός της ήταν ο μητροπολίτης Χρυσόστομος. Η οργάνωση αυτή ίδρυσε τα εκπαιδευτήρια Δράμας και Δοξάτου. Του δευτέρου κτίσθηκαν με την εισφορά των κατοίκων του.
«Στα 1904», συνέχισε ο αρχιεπίσκοπος, «αφού πήρα άδεια από τον Χότζα – επί πληρωμή – κάναμε ανασκαφή στην αγία Σοφία της Δράμας, που ήταν τότε ακόμα τζαμί. Βρήκαμε τον «διάκοσμο» της εκκλησίας, που τον μεταφέραμε και τον είχαμε στο «προσκυνητάρι» της μητροπόλεως.
Επίσης τότε βρέθηκε σε ανασκαφές το εκκλησάκι που είναι λίγο πιο ψηλά από τον δρόμο Δράμας – Καβάλας κοντά στους Φιλίππους. Είχε μια μεγάλη τοιχογραφία που παρίστανε τον απόστολο Παύλο και τον Σύλλα (Σίλα) ενηγκαλισμένους.
Ο δάσκαλος από το Σρίντζοβο (σφηκοφωλιά των κομιτατζήδων) και ο παπάς επρόδωσαν την οργάνωσι και κατέφυγαν στην μητρόπολή μας για να τους προστατεύσουμε από την μανία του εξαγριωμένου πλήθους. Παραδώσαμε στην κυβέρνηση μόνον τον παπά, γιατί ο δάσκαλος κατάφερε να ξεφύγη και πήγε στην Βουλγαρία απ’ όπου, όταν γύρισε, έκαψε την οικογένεια Κομπόκη στην Καλλιθέα…»5
Η μαρτυρία του αοίδιμου πρωθιεράρχη της εκκλησίας της Ελλάδος είναι αποκαλυπτική και παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την εθνική δράση του μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου.
Η περιγραφή για τη μύηση των μαχητών στους σκοπούς και τις αρχές του Μακεδονικού αγώνα θυμίζει τη μύηση των Ελλήνων αγωνιστών στη Φιλική Εταιρεία. Η εικόνα του Ευαγγελίου πάνω σε τραπέζι, ενώπιον του οποίου ο ορκιζόμενος γονατίζει και τοποθετεί το χέρι του στο ιερό Ευαγγέλιο, επαναφέρει μνήμες από την ελληνική επανάσταση του 1821. Μέσα σε συνθήκες απερίγραπτης συναισθηματικής φόρτισης και εθνικής έξαρσης ο μυημένος επαναλάμβανε από τον παριστάμενο κληρικό τον όρκο του Μακεδονομάχου:
«Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας Τριάδος ότι θα διαφυλάξω το μυστικόν. Ότι θα εργάζομαι με όλην την ψυχήν μου και την καρδίαν μου προς εξόντωσιν των Βουλγάρων κακούργων και προς επιτυχίαν της Ελευθερίας της Πατρίδος μου Μακεδονίας.
Εις τους εχθρούς της πατρίδος μου δεν (θα) μαρτυρήσω το παραμικρόν ακόμη και αν μου βάλουν το μαχαίρι στον λαιμόν.
Αν παραβώ τον όρκον μου ο Θεός ας με τιμωρήσει και οι Ελευθερωταί της Πατρίδος μου ας με κομματιάσουν και η αμαρτία να είναι στον λαιμόν μου»6
Είναι προφανές ότι ο Χρυσόστομος όχι μόνο γνώριζε αλλά και συντόνιζε όλη αυτήν την κινητικότητα των Ελλήνων της επαρχίας Δράμας κατά των «Βουλγάρων κακούργων» και ασφαλώς ήξερε τον τρόπο και τον τόπο μύησης στο μικρό καμαράκι της οικίας απέναντι από τη μητρόπολη. Ο Χατζησταύρου μιλά για τον ορμητικό χαρακτήρα του ιεράρχη και τον φλογερό πατριωτισμό του, που αψηφούσε κάθε κίνδυνο μπροστά στο ιερό καθήκον να υπερασπίζεται το δοκιμαζόμενο ποίμνιό του.
Στο θέμα της άμεσης εμπλοκής του Χρυσοστόμου στη διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα στην ανατολική Μακεδονία ο Αρχιεπίσκοπος πρώην Αθηνών ήταν κατηγορηματικός. Ως αρχιδιάκονος και αρχιερατικός επίτροπος της μητροπόλεως ο Χατζησταύρου ανέφερε ότι ο ίδιος είχε την ευθύνη για τη στρατολόγηση νέων μελών στα αντάρτικα σώματα στη Δράμα. Αναμφίβολα, όμως, ο Χρυσόστομος γνώριζε για την οργάνωση και δράση τόσο των ελληνικών ένοπλων ομάδων στην επαρχία του όσο και των στρατιωτικών αποστολών από την ελεύθερη Ελλάδα, πολλώ δε μάλλον γνώριζε για τις ενέργειες και την παράτολμη εθνική δράση του διακόνου του.
Υποσημειώσεις.
1. ΕΑ ΜΒ (1922) 101
2. ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΜΕ (1968) 270- 272
3. Το αρχείον, τ. Α’, σ. 116
4. Ηλίας Π. Ζιάγκος, Χρυσόστομος Β’ (Ο Χατζησταύρου) αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος (1880- 1968), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τμήμα ποιμαντικής και κοινωνικής Θεολογίας (διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2008, σ. 9
5. Μαρίας Σ. Ατακτίδου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος και οι αναμνήσεις του της εποχής 1902- 1907», Μακεδονικόν Ημερολόγιον (1969) 174- 175
6. Ελίνα Μαστέλλου – Γιαννάκενα, Παύλος Μελάς και Μακεδονικός Αγώνας (1904- 1908) Ο σκοπός του και οι ήρωές του, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήναι 2016, σ’. 48
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Ο Άγιος Χρυσόστομος Σμύρνης διώκεται (μέρος Α’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
Ο Άγιος Χρυσόστομος Σμύρνης διώκεται (μέρος Β’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
