Ειδικότερα όμως για την κατηγορία που αποδίδεται στον Χρυσόστομο ότι καλούσε δήθεν τον κόσμο να μην φύγει από τη Σμύρνη η στοιχειώδης γνώση των ενεργειών του μητροπολίτη εκθέτει όσους ανακυκλώνουν το επιχείρημα αυτό. Τον Μάρτιο του 1922 πραγματοποιήθηκε η διασυμμαχική συνδιάσκεψη των Παρισίων, η οποία επρόκειτο να αποφασίσει για την οριστική επίλυση του Ανατολικού ζητήματος. Στις αποφάσεις του εν λόγω Συνεδρίου αποφασίστηκε η άμεση λήξη των εχθροπραξιών στον εν εξελίξει τότε Ελληνοτουρκικό πόλεμο και η εντός τριών μηνών εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό.
Με επιστολή του στους υπουργούς εξωτερικών των Μεγάλων δυνάμεων ο Χρυσόστομος είχε διαμηνύσει την απόφαση των Μικρασιατών να μην ανεχθούν την επαναφορά του οθωμανικού καθεστώτος στις περιοχές όπου ανθούσε το ελληνικό στοιχείο, διατυπώνοντας μάλιστα την πρόθεσή τους να μεταναστεύσουν από τις πατρίδες τους παρά να δεχθούν την επιστροφή στην τουρκική τυραννία.1 Ο ιεράρχης, αν και είχε αγωνισθεί όλα τα χρόνια της διακονίας του στη Σμύρνη για την παραμονή των Ελλήνων ομογενών στις πατρογονικές τους εστίες, αντιλαμβανόταν πως οι δυσοίωνες προβλέψεις επέβαλλαν την ανάγκη μετακίνησης των Μικρασιατών στην Ελλάδα για να σωθούν.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ένα μήνα αργότερα, τον Απρίλιο του 1922, αντιπροσωπεία επιφανών Σμυρναίων μετέβη στην Αθήνα όπου είχε συνομιλίες με την πολιτική ηγεσία της χώρας. Στις συναντήσεις των μελών της Μικρασιατικής Άμυνας, τα οποία ενεργούσαν κατ’ εντολήν του Χρυσοστόμου, εκφράστηκε η ιδέα μεταφοράς της κινητής περιουσίας των Μικρασιατών στην Ελλάδα και της ίδρυσης μιας νέας πόλης της Σμύρνης στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Στις ανησυχίες αυτές, ωστόσο, η ελληνική κυβέρνηση παρείχε διαβεβαιώσεις για την παραμονή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία και τη συνέχιση των προσπαθειών για εξεύρεση διπλωματικής λύσης.2
Στα ανωτέρω, οι επικριτές του Χρυσοστόμου καταθέτουν μια επιστολή του ιεράρχη που αποδεικνύει κάτι διαφορετικό. Στις 17 Ιουνίου 1922, απευθυνόμενος ο μητροπολίτης στους δημογέροντες της Τρίγλιας, απέκλειε το ενδεχόμενο της εκκένωσης της Μικράς Ασίας από τις δυνάμεις του ελληνικού στρατού, γι’ αυτό και καλούσε τους συμπολίτες του να είναι αισιόδοξοι για τη θετική εξέλιξη των πραγμάτων στο μείζον τότε εθνικό ζήτημα.3
Η επιστολή όμως αυτή αποτυπώνει τις κατευθυντήριες εντολές και διαβεβαιώσεις της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της Ελλάδος προς τους Μικρασιάτες, όταν οι τελευταίοι καλούσαν το εθνικό κέντρο να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την προστασία τους. Από την άλλη, αποτυπώνει και την «άκρατον αισιοδοξίαν» του ιεράρχη, ο οποίος πάντοτε διακατείχετο από την ελπίδα θετικής έκβασης του Μικρασιατικού ζητήματος.
Ωστόσο, το κείμενο αυτό δεν αναιρεί τις αγωνιώδεις προσπάθειες που είχε καταβάλει ο Χρυσόστομος από τις αρχές του 1922 τόσο για την προστασία των ελληνικών πληθυσμών από μια ενδεχόμενη αποτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας όσο και για την ανάγκη μετεγκατάστασης του μικρασιατικού πλούτου στην Αττική και την ίδρυση μιας νέας πόλης της Σμύρνης από το Σούνιο μέχρι το Παλαιό Φάληρο. Επιπλέον, η επιστολή αυτή δεν αποτελεί οδηγία του ιεράρχη προς τους συμπατριώτες του στην Τρίγλια ή τους υπόλοιπους Μικρασιάτες να παραμείνουν στην πατρίδα τους σε περίπτωση κατάρρευσης του μετώπου και του διωγμού που θα ακολουθούσε, αλλά ευχή και επιθυμία να μην επιβεβαιώνονταν οι ανησυχίες για τη φημολογούμενη τότε καταστροφή.
Απόδειξη γι’ αυτό αποτελούν οι ενέργειες του Χρυσοστόμου τις τελευταίες μέρες πριν το μαρτυρικό του τέλος. Η 13η Αυγούστου 1922, ημέρα κατάρρευσης του μικρασιατικού μετώπου και υποχώρησης του ελληνικού στρατού, αποτελεί για τον μαρτυρικό ιεράρχη την αρχή μιας εναγώνιας πορείας δεκαπέντε ημερών για τη σωτηρία των κατοίκων της Ιωνίας και των χιλιάδων προσφύγων του εσωτερικού που κατέφθαναν στη Σμύρνη.
Ποιός αγνοεί ότι μέχρι την είσοδο του τουρκικού στρατού στη Σμύρνη ο Μητροπολίτης εκλιπαρούσε για βοήθεια και η «υπεύθυνη» πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Ελλάδας παρείχε διαβεβαιώσεις για την ασφάλεια των ομογενών στην ιωνική πρωτεύουσα; Ποιός αγνοεί πώς την ώρα που ο Χρυσόστομος ζητούσε βοήθεια και προστασία ο Στεργιάδης έδινε εντολές για την παραμονή των ελληνικών πληθυσμών στις εστίες τους και την αποφυγή του πανικού; Ποιός αγνοεί την εντολή του ύπατου αρμοστή να σταματήσει η αναθεώρηση και έκδοση νέων διαβατηρίων, σε όσους ήθελαν να αποχωρήσουν από τη Σμύρνη πριν την άφιξη των Τούρκων; Ποιός αγνοεί ότι με εντολή της ελληνικής διοίκησης τα ελάχιστα πλοία που είχαν φθάσει στο λιμάνι της Σμύρνης επιβίβαζαν διαρκώς Έλληνες στρατιώτες και πολεμικό υλικό; 4 Τέλος, ποιός μπορεί να ξεχάσει την απάντηση του Στεργιάδη στον Γεώργιο Παπανδρέου, όταν ο τελευταίος του ζήτησε να ειδοποιήσει τον κόσμο να φύγει;
-«Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξη ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα».5
Είναι προφανές ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν επιθυμούσε τη δημιουργία προσφυγικού ζητήματος στη Χώρα,6 γι’ αυτό και είχε έγκαιρα μεριμνήσει για την έκδοση σχετικού νόμου τον Ιούλιο του 1922,7 ένα μόλις μήνα πριν από την καταστροφή, με στόχο την παρεμπόδιση των Ελλήνων Μικρασιατών να περάσουν στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα.
Το επιχείρημα ότι δεν υπήρχε η δυνατότητα μεταφοράς των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Σμύρνη και τις άλλες πόλεις στα μικρασιατικά παράλια δεν πείθει. Διότι όταν τελικά η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να συνδράμει στο έργο της μεταφοράς των προσφύγων το έπραξε με μεγάλη επιτυχία, αφού σε ελάχιστο χρονικό διάστημα απεστάλη στη Σμύρνη στόλος πενήντα ελληνικών πλοίων για να παραλάβει το πλήθος των Ελλήνων ομογενών, με αποτέλεσμα χιλιάδες εξαθλιωμένοι πρόσφυγες να επιβιβαστούν τότε στα πλοία και να μεταφερθούν στον Πειραιά και τα νησιά του Αιγαίου.8
Πότε όμως ξεκίνησε αυτή η γιγαντιαία επιχείρηση μεταφοράς των προσφύγων; Την 1η Σεπτεμβρίου 1922. Δηλαδή τέσσερις μέρες μετά το μαρτυρικό τέλος του Χρυσοστόμου και μία μέρα μετά την πυρπόληση της Σμύρνης. Κατά συνέπεια, το ελληνικό κράτος πράγματι κινητοποιήθηκε και βοήθησε εκατοντάδες χιλιάδες ομογενείς να εγκαταλείψουν τη φλεγόμενη Σμύρνη, όταν όμως είχαν αρχίσει να φθάνουν τα μηνύματα από τις ανελέητες σφαγές και θηριωδίες των Τούρκων εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών.
Παρέλκει να αναφερθεί ότι στην επιχείρηση που στήθηκε τότε για τη διάσωση των Μικρασιατών δεν ζητήθηκαν τα διαβατήριά τους, κάτι που αποτέλεσε όμως μέχρι την καταστροφή της Σμύρνης ένα μέσο παρεμπόδισης των Ελλήνων ομογενών να περάσουν στην Ελλάδα.
Στα ανωτέρω οι επικριτές του Χρυσοστόμου υπενθυμίζουν τη συνομιλία του μητροπολίτη με τον δημοσιογράφο Γεώργιο Αναστασιάδη, λίγο πριν την αποχώρηση του τελευταίου από τη Σμύρνη.
-«Σεις τί κάνετε;
» – Εγώ, Σεβασμιώτατε, φεύγω αύριο και γι’ αυτό πέρασα…
»Δεν πρόφθασα να τελειώσω τη φράση μου. Ανέκτησε μονομιάς το γνώριμο ζωηρό και βιαστικό τόνο της φωνής του:
»- Δεν κάνετε καλά, δεν κάνετε καλά, σου λέγω. Τί παράδειγμα θα δώσετε στον κόσμο;
» – Μα ποιόν κόσμο, Σεβασμιώτατε! Όλοι φεύγουν, όλοι.
» – Αύριο, Δεσπότη μου, θα βγω στην προκυμαία κι αν δω ν’ αποβιβάζεται στρατός θα μείνω, αλλά… δεν το πιστεύω. Και σεις όμως πρέπει να σκεφθήτε σοβαρώτερα…
»Ανατινάχθηκε ζωηρά:
» -Δηλαδή; Με συμβουλεύεις να φύγω; Σε μένα δεν επιτρέπεται ν’ αφήσω το ποίμνιό μου.
»- Μα ποιό ποίμνιο, Δεσπότη μου; δεν μένει πια ποίμνιο, και πρέπει να σκεφθήτε πως μπορεί επί τέλους να κινδυνεύσει και η ζωή σας».9
Η συνομιλία αυτή είναι αποκαλυπτική των προθέσεων του αγίου στο εν λόγω ζήτημα. Ο Χρυσόστομος ζητά από τον Σμυρναίο δημοσιογράφο να μείνει στην πόλη, διότι αυτό επέβαλε το καθήκον κάθε πολιτικής και εκκλησιαστικής αρχής έναντι του μικρασιατικού ελληνικού λαού, ο οποίος αναζητούσε σωτηρία από την εκδικητική μανία των Τούρκων. Πουθενά δεν αναφέρεται ότι μετά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού ο Χρυσόστομος ζητούσε από τον κόσμο, γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους, να παραμένουν στη Σμύρνη. Ο ισχυρισμός και μόνο αυτός φανερώνει, αν όχι τη σκοπιμότητα, την πλήρη άγνοια όσων διατυπώνουν την κατηγορία αυτή εναντίον του ιεράρχη της Ιωνίας.
Η στοιχειώδης μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας για τη ζωή και το έργο του Χρυσοστόμου θα μπορούσε να πληροφορήσει τον κάθε ερευνητή, ότι ο ιεράρχης μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία, όχι μόνο δεν ζητούσε από τον κόσμο να παραμείνει μέχρι την τελευταία στιγμή στη Σμύρνη, όπως ισχυρίζονται νεότεροι μελετητές,10 αλλά ενεργούσε για την άμεση μεταφορά του στην Ελλάδα.
Αυτό αναφέρεται ξεκάθαρα σε μια από τις πρώτες βιογραφίες του μητροπολίτη, με τίτλο «Χρυσόστομος ο Σμύρνης» υπό Κ. Πολίτη (1934), στην οποία ο συγγραφέας λίγα μόλις χρόνια μετά την καταστροφή και όταν οι μνήμες από τα γεγονότα της Μικρασιατικής τραγωδίας ήταν ακόμα νωπές, δίνει με σαφήνεια την απάντηση στην παραπάνω αναληθή και ανυπόστατη κατηγορία εναντίον του ιερομάρτυρα.
«… Ο Μητροπολίτης επισκέπτεται τον Στεργιάδη και ζητεί εις ύφος έντονο να ενεργήση αμέσως για την αποστολή πλοίων, τα οποία θα παραλάβουν τον πληθυσμό. Ο αρμοστής για πρώτη φορά κάμπτεται ενώπιον του Χρυσοστόμου και του απαντά ότι «δυστυχώς απ’ αυτόν δεν εξαρτάται πλέον τίποτε» και ότι η κυβέρνησις έλαβε μέτρα να σταλούν οπωσδήποτε πλοία. Αντιλαμβανόμενος την αδυναμία του ο Στεργιάδης παρακαλεί τον Χρυσόστομο να επισκεφθή τους αντιπροσώπους των Συμμάχων δυνάμεων και να τους παρακαλέση να λάβουν αυτοί μέτρα προστασίας του αμάχου πληθυσμού. Ο μητροπολίτης επισκέπτεται τον πρόξενο της Αγγλίας και τον άγγλο ναύαρχο, τους οποίους ικετεύει με δάκρυα στα μάτια να ενδιαφερθούν για τον πληθυσμό. Του απαντούν ότι τίποτε δεν μπορούν να κάμουν προτού συνεννοηθούν με την κυβέρνησί τους και ότι πάντως τίποτε δεν είναι δυνατόν να γίνη προτού περάσουν δέκα μέρες!»11
Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει και ο Χρυσόστομος Χατζησταύρου, το επιφανέστερο πνευματικό ανάστημα του μητροπολίτη Σμύρνης και στενός συνεργάτης του αγίου καθόλη τη διάρκεια της αρχιερατικής του διακονίας. Λίγες μέρες μετά τη μικρασιατική τραγωδία, ευρισκόμενος ο Χατζησταύρου στην Αθήνα, ενημέρωσε το πατριαρχείο για τα γεγονότα που προηγήθηκαν της καταστροφής της Σμύρνης και τις απερίγραπτες θηριωδίες εις βάρος των αμάχων. Για τη διάσωση δε των προσφύγων που είχαν συγκεντρωθεί στην ιωνική πρωτεύουσα έγραψε ο τότε μητροπολίτης Εφέσου.
«… Εγκαίρως ειδοποιήσας πάντας συνήθροισα αυτούς και εγκατέστησα εν Σμύρνη όπου ενομίζομεν ότι ευρίσκονται εν ασφαλεία υπό την προστασίαν τόσων ισχυρών στόλων. Αλλά μόλα ταύτα δεν έπαυον συνιστών προς πάντας ν’ αναχωρίσωσιν εγκαίρως, διότι εβλέπομεν οφθαλμοφανώς τον άφευκτον κίνδυνον. Άλλ’ ότι περιπλέον δεν ήτο δυνατόν να πράξωμεν, διότι ατμόπλοια επαρκή δεν υπήρχον, τα δε υπό επίταξιν Ελληνικά πλοία, τα εν τω λιμένι και τω κόλπω της Σμύρνης επί ημέρας κενά μείναντα, παρ’ όλα τα διαβήματα και τας προσπαθείας εμού και του αειμνήστου (Χρυσοστόμου), εστάθη αδύνατον να διατεθώσι προς μεταφοράν προσφύγων, διότι δήθεν προωρίζοντο μόνον δια στρατιωτικάς μεταφοράς. Εξ όλων δε των μετά των Πολιτικών και στρατιωτικών αρχών διαμεφθέντων, ηννοήσαμεν ότι προσπάθεια σοβαρά δεν κατεβάλλετο παρ’ αυτών προς έγκαιρον περίσωσιν των χριστιανών, ίνα μη ως έλεγεν ο στρατηγός κ. Χατζηανέστης δημιουργηθή προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι στερουμένη χρημάτων προς περίθαλψιν αυτών».12
Η μαρτυρία αυτή ξεκαθαρίζει ακόμα περισσότερο την εικόνα για τις προθέσεις και τις ενέργειες του Χρυσοστόμου πριν το μαρτυρικό του τέλος. Αρχικά, ο Χατζησταύρου δίνει την πληροφορία ότι είχε μεταφέρει του χριστιανούς της επαρχίας του από την παρακείμενη Έφεσο στη Σμύρνη, ώστε, υπό την προστασία των ξένων δυνάμεων, να αποφεύγετο η σφαγή και ο εξανδραποδισμός τους. Την πρακτική αυτή εισηγήθηκε και εφάρμοσε πρώτος ο Χρυσόστομος την περίοδο των ανθελληνικών διωγμών του 1914, όταν καλούσε τους διωκόμενους Έλληνες της μικρασιατικής ενδοχώρας να κατευθύνεται προς τη Σμύρνη για να σωθούν.
Ωστόσο, διαβλέποντας οι μητροπολίτες Σμύρνης και Εφέσου τον όλεθρο που θα ακολουθούσε, ενέτειναν τις προσπάθειές τους για την απομάκρυνση των προσφύγων από την ανυπεράσπιστη πρωτεύουσα της Ιωνίας, προσπάθειες όμως που προσέκρουσαν για αρκετές μέρες στην επίμονη άρνηση των ελληνικών αρχών, οι οποίες προέβαλαν το επιχείρημα ότι η μεταφορά των Μικρασιατών στην Ελλάδα θα δημιουργούσε ένα μείζον προσφυγικό ζήτημα.
Κατά συνέπεια, ο Χρυσόστομος καλούσε σε βοήθεια Έλληνες και ξένους είτε να παραλάβουν τον κόσμο από το λιμάνι είτε να οργανώσουν την άμυνα της Σμύρνης, γεγονός που αντικρούει κάθε επιχείρημα για την περί του αντιθέτου άποψη. Η απάντηση, όμως, στις εκκλήσεις του αγίου ήταν άλλοτε καθησυχαστική και άλλοτε κατηγορηματική για την αυτονόητη προστασία της πόλης από τα αγκυροβολημένα πολεμικά πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι.
Η συνομιλία όμως του Χρυσοστόμου με τον Αναστασιάδη αποκαλύπτει και κάτι ακόμα. Ο Σμυρναίος δημοσιογράφος ενημερώνει τον Μητροπολίτη ότι όλοι προσπαθούν να φύγουν με τον έναν ή άλλον τρόπο και πως το ποίμνιο για το οποίο έδειχνε τόσο ενδιαφέρον ο άγιος είχε κατορθώσει να περάσει στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. Και εδώ γεννάται το ερώτημα: ποιοί ήταν αυτοί που είχαν κατορθώσει να εγκαταλείψουν την ανυπεράσπιστη Σμύρνη λίγο πριν την ανείπωτη τραγωδία, δεδομένου ότι εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες ομογενείς από τη μικρασιατική ενδοχώρα είχαν εγκλωβιστεί στη Σμύρνη και περίμεναν με αγωνία την αποχώρησή τους; Αυτοί που έφευγαν ήταν κυρίως κάτοικοι της Σμύρνης, οι οποίοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να χρηματίσουν Τούρκους στρατιώτες ή ξένους πλοιοκτήτες που τους επέτρεπαν να επιβιβαστούν σε κάποιο πλοίο που θα τους απομάκρυνε από την κόλαση που έμελλε να αφανίσει τον Μικρασιατικό Ελληνισμό.
Συνεπώς, τις μέρες πριν συντελεστεί η τελευταία πράξη της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη, ο Χρυσόστομος αναδείχθηκε ο μεγαλύτερος αρωγός των διωκόμενων χριστιανών της Ανατολής, γεγονός που τον κατέστησε, μετά το μαρτυρικό του τέλος, «προστάτην και πρέσβυν ακοίμητον» των απανταχού Ελλήνων Μικρασιατών.
Υποσημειώσεις.
1. Το αρχείον, τ. Γ’, σ. 229
2. Ροδά, ό. π., σσ’. 290-291
3. Ευθυμίου Τρικαμηνά, ό. π., σσ’. 93-94
4. Ροδά, ό. π., σ. 345 – πρβλ. Βιτώρια Σολομωνίδου, ό. π., σσ’. 301- 302
5. Γρηγορίου Δαφνή, η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923 – 1940, τόμος Α’, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήναι 1955, σ’. 16
6. Βικτώρια Σολομωνίδου, ό. π., σ. 321
7. Εφημερίς της κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, «Περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις Ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής», Εν Αθήναις τη 20 Ιουλίου 1920, αριθμός φύλλου 119, Νόμος 2870.
8. Τζανακάρης, ό. π., σσ’. 640-641
9. Αναστασιάδης, ό. π., σ. 345
10. Τζανακάρης, ό. π., σ. 19
11. Πολίτη, ό. π., σ. 298
12. Βικτώρια Σολομωνίδου, ό. π., σσ’. 320 – 321.
****
Μια τελευταία ένσταση κατά του Χρυσοστόμου είναι ότι δεν υπάρχουν θαύματα που να πιστοποιούν την αγιότητά του.1 Με το επιχείρημα όμως αυτό λησμονείται ότι τα σημεία στην παράδοση της εκκλησίας επιτελούνται στη ζωή των πιστών λόγω της αγιότητας του βίου τους, αλλά και αυτής της πίστεώς τους, και όχι για εντυπωσιασμό και θαυμασμό «των ασθενών τη πίστει» (Ρωμ. ιδ’ 1).
Απόδειξη γι’ αυτό αποτελεί ο ίδιος ο Κύριος, ο οποίος κάθε φορά που επιτελούσε μια θεραπεία προέτρεπε τον θεραπευθέντα να μην μαρτυρήσει τίποτε από όσα είχε επιδαψιλεύσει σε αυτόν ο Θεάνθρωπος Ιησούς. Στην ίδια κατεύθυνση κινείτο και ο μεγάλος πατήρ της Εκκλησίας άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ο οποίος, επιχειρηματολογώντας για το ζήτημα αυτό, έγραφε: «Άγιοι δε εισί πάντες, όσοι πίστιν ορθήν μετά βίου έχουσι˙ καν σημεία μη εργάζωνται, καν δαίμονας μη εκβάλλωσιν, άγιοί εισίν».2 Τέλος, στη ζωή της εκκλησίας τα θαύματα δεν αποτέλεσαν τα μοναδικά και απαραίτητα κριτήρια για την αναγνώριση και καταξίωση ενός αγίου, δεδομένου ότι οι μεγάλοι και επιφανείς Πατέρες της Εκκλησίας δεν θαυματούργησαν τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής τους όσο και μετά την κοίμησή τους.3
Παρ’ όλα αυτά, η μελέτη του βίου και του μαρτυρικού τέλους του Χρυσοστόμου φανερώνει την υπερφυσική παρέμβαση του Θεού σε πολλές στιγμές της πολυκύμαντης ζωής του. Ενδεικτικά καταγράφονται δύο εξ αυτών για να καταδειχθεί η παρρησία του αγίου ενώπιον του Θεού.
Η πρώτη αφορά το ναυάγιο του πλοίου που μετέφερε τον Χρυσόστομο από την Κωνσταντινούπολη στη Σμύρνη τη νύχτα της 6ης Μαΐου 1910 στα στενά των Δαρδανελλίων. Μετά τη σύγκρουση του πλοίου στο οποίο επέβαινε ο ιεράρχης με το άλλο διερχόμενο, το οποίο διερράγη και εντός ολίγου βυθίστηκε, ο άγιος ζήτησε από όλους τους επιβάτες να συγκεντρωθούν στο επάνω κατάστρωμα και να προσευχηθούν για τη σωτηρία τους. Μετά τη σταθεροποίηση του πλοίου και την προσάραξή του στο λιμάνι της Καλλίπολης, ο Γάλλος πλοίαρχος εξέφρασε τον θαυμασμό του για την ψυχραιμία του Χρυσοστόμου, αναγνωρίζοντας την καθοριστική και σωτήρια παρέμβασή του κατά τη διάρκεια του νυχτερινού ναυαγίου.
Η δεύτερη και πιο χαρακτηριστική παρέμβαση του Θεού φανερώνεται στις συγκλονιστικές ώρες του μαρτυρίου του Μητροπολίτη Σμύρνης. Και ο πιο δύσπιστος στο ζήτημα της αναγνώρισης της αγιότητας του Χρυσοστόμου μένει έκθαμβος μπροστά στο μεγαλείο της προσωπικότητας του ιερομάρτυρα, ο οποίος με ταπείνωση και προσευχή υπομένει την πορεία του προς το τέλος από το τουρκομουσουλμανικό στοιχείο της Σμύρνης. Το μαρτύριο του ιεράρχη θυμίζει περιγραφές από τα μαρτύρια της πρώτης εκκλησίας, όταν οι χριστιανοί υποβάλλονταν σε βασανιστήρια χωρίς να εκφράζουν καμία οδύνη, λύπη ή στεναγμό, ακριβώς όπως συνέβη και στο μαρτύριο του Χρυσοστόμου, καθώς η χάρη του Θεού τους επισκίαζε τότε και πάντοτε για να μπορούν να υπομένουν τα ανθρωπίνως ανυπόφορα βασανιστήρια.
Η μελέτη όμως του μαρτυρίου του Χρυσοστόμου αποκαλύπτει και κάτι ακόμα. Μετά τη σύγχυση που επήλθε ανάμεσα στους δημίους και τη θλιβερή κουστωδία του μάρτυρα, το τραγικό τέλος των δύο πρωταγωνιστών της εκτέλεσης του αγίου από τους ίδιους τους Τούρκους ομοεθνείς τους και τις φωνές και τους αλαλαγμούς του πλήθους για έναν αόρατο κίνδυνο που τους καταδίωκε, η μικροί τουρκόπαιδες άρχισαν να μιλούν για ένα φάντασμα που έβλεπαν. Την ίδια στιγμή ο άγιος, με έκδηλη χαρά και ικανοποίηση, κοιτούσε προς τον καταγάλανο ουρανό της Σμύρνης.
Παρά το γεγονός ότι στη μαρτυρία του αυτόπτη Τούρκου αξιωματικού δεν γίνεται καμία αναφορά σε κάτι υπερβατικό, το οποίοι έβλεπαν τα μικρά τουρκόπουλα και φοβούνταν οι μεγαλύτεροι στην ηλικία μουσουλμάνοι, η σκηνή αυτή επαναφέρει στη συλλογική μνήμη το τέλος των αληθινών τέκνων του Θεού, και δη των μαρτύρων, οι οποίοι, κατά την έξοδό τους από την επίγεια ζωή, έβλεπαν κατερχόμενο από τον ουρανό άγγελο Κυρίου, που προσέφερε τον στέφανο της αθλήσεως στον τελειωθέντα μάρτυρα του Χριστού.
Και μετά θάνατον, όμως, γι’ αυτούς οι οποίοι διατείνονται ότι ο Χρυσόστομος Σμύρνης δεν έχει επιτελέσει θαύματα η έρευνα αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο.
Το 2006 δημοσιεύθηκε μαρτυρία ενός πατέρα από τη Θεσσαλονίκη, η κόρη του οποίου αντιμετώπιζε κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας στο κεφάλι. Κατά τη μαρτυρία του εν λόγω πατέρα ο άγιος τον επισκέφθηκε δύο φορές, μία σε ανύποπτο χρόνο όπου του είχε προσφέρει μια εικόνα του και άλλη μία λίγες μέρες πριν τη μετάβαση της οικογένειας στο εξωτερικό για την εγχείρηση που έπρεπε να κάνει το μικρό κορίτσι. Στη δεύτερη επίσκεψή του, ο άγιος καθησύχασε τον πατέρα λέγοντάς του ότι τριάντα πέντε μέρες πριν από το Πάσχα θα έμπαινε και πάλι η χαρά στην οικογένειά του, ωστόσο, τον προέτρεψε να μην ξεχνά την ελεημοσύνη σε αυτούς που έχουν ανάγκη.
Στις 19 Μαρτίου 2006, σε νοσοκομείο του Αννόβερου της Γερμανίας, το μικρό κορίτσι υποβλήθηκε σε πολύωρη επέμβαση από την οποία κατέστη πλήρως υγιές. Η θαυμαστή πρόρρηση του Αγίου Χρυσοστόμου είχε επιβεβαιωθεί τόσο ως προς τη θεραπεία αυτή καθαυτή όσο και ως προς τον χρόνο επιτέλεσής της τριάντα πέντε μέρες πριν από το Πάσχα, το οποίο τη χρονιά εκείνη εορτάστηκε στις 23 Απριλίου.4
Αναμφίβολα, η συγκλονιστική αυτή μαρτυρία, για την ενσώματη εμφάνιση του αγίου Χρυσοστόμου και την εντυπωσιακή πρόρρησή του για τον ακριβή χρόνο θεραπείας του μικρού κοριτσιού, δεν αποτελεί τη μοναδική ένδειξη καταξίωσης του νέου ιερομάρτυρα στο αγιολόγιο της εκκλησίας. Παρατίθεται, ωστόσο, γι’ αυτούς οι οποίοι διατείνονται ότι ο ουρανός δεν έχει μιλήσει5 αναφορικά με το ζήτημα της αγιότητας του Χρυσοστόμου Σμύρνης.
Κλείνοντας την ενότητα για τις κατηγορίες που έχουν αποδοθεί στον Χρυσόστομο Σμύρνης σκόπιμο είναι να καταγραφεί ποιοι συνέβαλαν στην επίσημη αναγνώρισή του ως αγίου ιερομάρτυρα.
Πρώτος και πιο ένθερμος υποστηρικτής της αγιότητας του Χρυσοστόμου ήταν ο μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης. Ουδέποτε οι κατήγοροι του μητροπολίτη Σμύρνης έχουν επιχειρηματολογήσει για το πώς ένας επίσκοπος του αναστήματος του Αυγουστίνου Καντιώτη εργάστηκε για την ανακήρυξη του Χρυσοστόμου ως αγίου της εκκλησίας. Μήπως και ο Γέρων επίσκοπος Φλωρίνης, ο τιμητής των παπικών και αιρετικών κακοδοξιών, ο αγωνιστής και υπέρμαχος της ορθοδοξίας στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα δεν γνώριζε τα κριτήρια αναγραφής ενός μάρτυρα στις αγιολογικές δέλτους της εκκλησίας; Μήπως και ο Αυγουστίνος Καντιώτης, ο οποίος, ως ιεράρχης των Νέων Χωρών, έφτασε στο σημείο να διακόψει τη μνημόνευση του ονόματος του οικουμενικού πατριάρχη Αθηναγόρα στην τέλεση των ιερών ακολουθιών, δεν ήταν σε θέση να διακρίνει στα κείμενα του μητροπολίτη Σμύρνης τα αιρετικά δήθεν φρονήματά του ή μήπως δεν κατανοούσε ο μακαριστός Αυγουστίνος τη διαφορά ανάμεσα στον εθνομάρτυρα και τον ιερομάρτυρα της εκκλησίας;
Ο μητροπολίτης Φλωρίνης, όχι μόνο υπερθεμάτιζε για την κατάταξη του Χρυσοστόμου στο αγιολόγιο της ορθόδοξης εκκλησίας, αλλά ήταν και ο πρώτος ιεράρχης που θεμελίωσε το 1981 ναό προς τιμήν των νεομαρτύρων που τελειώθηκαν στη Μικρασιατική καταστροφή, δέκα και πλέον χρόνια πριν την έκδοση πράξης αγιοκατάταξης από την ιερά σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Δεύτερο παράδειγμα αποτελεί ο μακαριστός μητροπολίτης Κορίνθου Παντελεήμων Καρανικόλας, λόγιος ιεράρχης με πλούσια εκκλησιαστική παιδεία και συγγραφέας δεκάδων βιβλίων θεολογικού, ιστορικού και δογματικού περιεχομένου. Μήπως και ο Κορίνθου Παντελεήμων, ο οποίος συνέβαλε στην αναβίωση των νηπτικών πατέρων, ο επιμελητής το 1970 της επανέκδοσης του Πηδαλίου6 ο συγγραφέας πλήθους πατερικών και αντιαιρετικών κειμένων και εκδόσεων να μην κατανοούσε ή να μην διέκρινε ότι ο Χρυσόστομος ήταν οικουμενιστής;
Τρίτο παράδειγμα αποτελεί ο καλλικέλαδος μητροπολίτης Πατρών Νικόδημος Βαλληνδράς. Λόγιος ιεράρχης και θεολόγος, στον οποίο ανατέθηκε η σύνθεση ασματικής ακολουθίας για τον άγιο Χρυσόστομο και ο οποίος στην εισήγησή του στην ιερά σύνοδο τεκμηρίωσε τους λόγους για την καταξίωση του Χρυσοστόμου ως αγίου της εκκλησίας. Μήπως και ο δόκιμος υμνογράφος μητροπολίτης Πατρών Νικόδημος αγνοούσε τα κριτήρια για τη συναρίθμηση του Χρυσοστόμου μετά των αγίων και μαρτύρων της εκκλησίας;
Τέταρτο παράδειγμα αποτελεί ο τότε μητροπολίτης Δημητριάδος και αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, ο οποίος τόσο πολύ ευλαβείτο τον αοίδιμο ιεράρχη που μαζί με τους μητροπολίτες Κορίνθου Παντελεήμων Καρανικόλα και Σαμου και Ικαρίας Πατνελεήμονα Μπαρδάκο είχαν προεορτάσει το 1922 στις επαρχίες τους τη μνήμη του αγίου ιερομάρτυρα Χρυσοστόμου.
Στη μελέτη και σπουδή της αγιότητας του Χρυσοστόμου Σμύρνης εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι όσο δοκιμάστηκε ο άγιος στη διάρκεια της ζωής του και όσο κατηγορήθηκε μετά θάνατον, άλλο τόσο και περισσότερο δοξάστηκε από τον Θεό και την εκκλησία Του. Απόδειξη γι’ αυτό αποτελούν οι ασματικές ακολουθίες που έχουν γραφεί για τον μεγαλομάρτυρα ιεράρχη της Σμύρνης, το πλήθος των οποίων προξενεί θαυμασμό, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για έναν νεοφανή ιερομάρτυρα της εκκλησίας.
Ειδικότερα, οι ακολουθίες που έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα για τον άγιο Χρυσόστομο και τους συν αυτώ τελειωθέντες είναι κατά χρονολογική σειρά οι εξής: Ακολουθία του αγίου ενδόξου Ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου του νέου, μητροπολίτου Σμύρνης και των συν αυτώ (1936), ποιηθείσα υπό Νικολάου Π. Αβούρη Πρωτοπρεσβυτέρου,7 Ακολουθία πλήρης τε και πανηγυρική του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης και πάντων των αγίων νεομαρτύρων των εν Μικρά Ασία μαρτυρησάντων (1922), υπό Ισιδώρας Μοναχής Αγιεροθεϊτίσσης,8 Ασματική ακολουθία του αγίου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου μητροπολίτου Σμύρνης (1993), ποιηθείσα υπό του μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου Βαλληνδρά,9 Ασματική ακολουθία του αγίου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου Μητροπολίτου Σμύρνης (1993), ποιηθείσα υπό του Πρωτοψάλτου Γεωργίου Ε. Μαράκη,10 παρακλητικός κανών εις τον άγιον νέον ιερομάρτυρα Χρυσόστομον Σμύρνης (2005), ποίημα Πορφυρίου Μοναχού Σιμωνοπετρίτου,11 παρακλητικός κανών και χαιρετιστήριοι οίκοι εις τον άγιον Μεγαλομάρτυρα Χρυσόστομον Σμύρνης (2007), υπό Ισιδώρας μοναχής
Αγιεροθεϊτίσσης12 και ακολουθία του αγίου ενδόξου νέου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου μητροπολίτου Σμύρνης του υπό Δράμας και Κανών παρακλητικός εις τον άγιον ένδοξον νέον ιερομάρτυρα Χρυσόστομον Μητροπολίτην Σμύρνης τον από Δράμας (2012), υπό Χαραλάμπους Μ. Μπούσια, μεγάλου υμνογράφου της των Αλεξανδρέων εκκλησίας.13
Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει και η ανέγερση ιερών ναών και παρεκκλησίων προς τιμήν του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Όπως ελέχθη, ο πρώτος ναός που καθιερώθηκε στη μνήμη του νέου ιερομάρτυρα και των συν αυτώ αναιρεθέντων Μικρασιατών αγίων είναι στην Πτολεμαΐδα και ακολούθησε η ανέγερση και καθιέρωση ναών ή παρεκκλησίων στη Δράμα, στη Νέα Τρίγλια Χαλκιδικής, στη Ραφήνα Αττικής, στην Πάρο, στη Σάμο, στην ιερά μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Καμένων Βούρλων, στη Γλυφάδα,14 στη Νέα Μαγνησία Λαμίας, στην Τριανδρία Θεσσαλονίκης, στη Λέρο, στην ιερά μονή Ταξιαρχών Πιθαρίου Λέσβου και στη Ζήντα Ηρακλείου Κρήτης. Τέλος, το 2017 η ιερά μητρόπολη Σουηδίας και πάσης Σκανδιναβίας σύστησε στην πόλη Μπέργκεν της Νορβηγίας την ενορία του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης.
Υποσημειώσεις.
1. Ευθυμίου Τρικαμηνά, ό. π., σσ’. 233- 236
2. Βλ. Ιωάννης Χρυσόστομος, «Υπόμνημα εις την προς Τιμόθεον επιστολήν πρώτην», PG 62,575
3. Δημήτριος Γ. Τσάμης, αγιολογία, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 60
4. Νέστορα Καραφωτάκη, «Θαυμαστή πρόρρηση του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης», Μικρασιατική Ηχώ 385 (2006)1, 9, 11 – Πρβλ. Μαξίμου Ιβηρίτου, ό. π. σσ’. 209-211
5. Ευθυμίου Τρικαμηνά, ό. π., σ. 233
6. Αγαπίου Ιερομονάχου και Νικοδήμου μοναχού, Πηδάλιον, έκδοσις Αστέρος, Αθήναι 1970
7. Νικολάου Π. Αβούρη Πρωτοπρεσβυτέρου, ιεροκήρυκος Ζακύνθου, ακολουθία του αγίου ενδόξου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου του νέου, μητροπολίτου Σμύρνης και των συν αυτώ υπέρ της ορθοδόξου πίστεως και των δικαίων του Ελληνισμού μαρτυρησάντων. Μετά βιογραφίας, τύποις Διον. Πεστάλη, Αθήναι 1936.
8. Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα μητροπολίτου Κορίνθου, ακολουθία τρεις αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης των πολυπληθών κληρικών και λαΐκών νεομαρτύρων κατά την αυτήν εποχήν μαρτυρησάντων εν Μικρά Ασία και του αγίου ιερομάρυρος Ευθυμίου επισκόπου Ζήλων, εκδόσεις Πνοή, αρ. 16, Κόρινθος 1992 & Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα μητροπολίτου Κορίνθου, ακολουθία αγίου Χρυσοστόμου Αγγέλου της εν Σμύρνα εκκλησίας ιερομάρτυρος των συγχρόνων αυτού ιερομαρτύρων επισκόπων Ζήλων Ευθυμίου Μητροπολίτου Ικονίου Προκοπίου και ετέρων τεσσαράκοντα και δύο επωνύμων ιερομαρτύρων αγνώστων ονομάτων ιερομαρτύρων κληρικών της εκκλησίας Σμύρνης επί πλέον δε και εκατοντάδων χιλιάδων ορθοδόξων χριστιανών ανδρών γυναικών και παιδίων νεομαρτύρων μαρτυρησάντων ως αγρίως βασανισθέντων και σφαγιασθέντων υπό των αλλοπίστων Τούρκων βαρβάρων εν τη Αποστολική Μικρά Ασία, εκδόσεις Πνοή, αρ. 18, Κόρινθος 1994.
9. Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου (Βαλληδρά), ασματική ακολουθία του αγίου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου μητροπολίτου Σμύρνης (+1922), έκδοσις ιεράς μητροπόλεως Νέας Σμύρνης, Αθήναι 1993.
10. Γεωργίου Ε. Μαράκη, ασματική ακολουθία του αγίου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου μητροπολίτη Σμύρνης (1922), Αθήνα 1993.
11. Πορφυρίου Μοναχού Σιμονοπετρίου, παρακλητικός κανών εις τον άγιον νέον ιερομάρτυρα Χρυσόστομον Σμύρνης, έκδοση ιερού καθεδρικού ναού Ευαγγελίστριας Νέας Ιωνίας, Βόλος 2005.
12. Ισιδώρας μοναχής Αγιεροθεϊτίσσης, παρακλητικός κανών και Χαιρετιστήριοι οίκοι εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα Χρυσόστομον Σμύρνης, Εκδόσεις ιερά μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Καμένων Βούρλων – Αγιάς, Καμένα Βούρλα 2007
13. Χαραλάμπους Μ. Μπούσια, ακολουθία του αγίου ενδόξου νέου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου Μητροπολίτου Σμύρνης του από Δράμας, έκδοσις ιεράς μητροπόλεως Δράμας, Δράμα 2012
14. Μαξίμου Ιβηρίτου, ό. π., σσ’. 200- 207
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Αγιοκατάτξη του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης (Α’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
Αγιοκατάτξη του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης (Β’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
Αγιοκατάτξη του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης (Γ’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
Αγιοκατάτξη του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης (Δ’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
